Cari

Naskah Sanghyang Sasana Maha Guru (SSMG) | Naskah Sunda Kuno

Naskah Sanghyang Sasana Maha Guru (SSMG). Foto: academia.edu

[Historiana] - Berikut ini kami sampaikan naskah lengkap Naskah Sanghyang Sasana Maha Guru. Penerjemah dan trasliterasi oleh Aditia Gunawan (penjelasan ada di academia.edu). Sanghyang Sasana Maha Guru (selanjutnya disingkat SSMG) adalah sebuah teks  prosa Sunda Kuna yang berasal dari masa pra-Islam. Sejauh ini, teks SSMG terdapat dalam dua buah naskah lontar. Naskah pertama tersimpan di Perpustakaan Nasional RI di Jakarta dengan nomor koleksi L 621 peti 15 atau biasa disebut kropak 621, sedangkan naskah yang kedua ditemukan pada koleksi Ciburuy bernomor kropak 26.

1. Pancawedani
Ndeh Sanghya(ng) Sasana Maha Guru ngaran sanghyang pustaka. Sasana ma ngaranya urut nu ti heula. Maha ma nu leuwih ti leuwih, tina dunya. Guru ma [ma] ngara(n)na puhun nikang rat kabeh.
Nya ieu pustaka suci Sanghyang Sasana Maha Guru téh. Sasana hartina titinggal ti nu ti heula. Maha hartina nu leuwih ti nu leuwih, ti (saamparan) dunia. Guru hartina sumber pikeun sakumna manusa.

Ya inilah Pustaka Suci Sanghyang Sasana Mahaguru. Sasana artinya peninggalan dari yang terdahulu. Maha artinya yang serba lebih dari yang lebih, dari seluruh dunia. Guru artinya sumber untuk seluruh manusia.
Hana upadyanta kadya(ng)ga ning manik kanarga, lawan manik sawestra. Yeka puhuning suka duka, hala hayu. Byaktanya nihan: Bwah paksa, huning t(e)men, daek mwa kapalang.
Aya jalan tindakan nu kudu dituturkeun ku anjeun, nu dipapandékeun jeung perhiasan mutiara, ogé mutiara nu moncorong. Nya éta wiwitan tina kaayaan suka jeung dukana, cilaka jeung salametna. Ieu écésna mah: hasil maksud, mikaweruh enya-enya, daék hanteu kapalang.

Ada jalan perilaku yang harus diikuti olehmu, yang dipersiapkan dengan perhiasan mutiara, juga mutiara yang bersinar. Ya itulah awal dari keadaan suka dan duka, celaka dan selamat. Inilah jelasnya; hasil semua maksud, mengetahui dengan sungguh-sungguh, kemauan yang sepenuhnya.
Kalinganya: bwah ma sanghya(ng) pratiwi, basana dipahayu, diturunkeu(n), ditaek(k)eun, dicamahan, dicampuran, hanteu susut hanteu pu(n)dung hanteu geurah hanteu bijah, keu[deu]deung deung langgeng ngawakan na kapratiwian. Iya keh! Eta na awak(eu)neun sang sewaka darma.
Maksudna: bwah (hasil) téh bumi nu suci, nalika disalametkeun, diturunkeun, ditaékkeun, dikotoran, dicampuran, hanteu tisusut hanteu pundung hanteu motah hanteu ingkah, sakeudeung jeung salawasna ngamalkeun kapratiwian (aturan kaduniawian). Enya kitu! Éta nu kudu diamalkeun ku nu ngabdi kana darma (hukum).

Maksudnya: bwah (hasil) yaitu bumi yang suci, ketika diselamatkan, diturunkan, dinaikkan, dikotori, dicampurkan, tiada menyangkal tiada merajuk tiada melawan tiada menentang, sekejap dan selamanya mengamalkan kepratiwian (aturan kaduniawian). Ya begitulah! Itulah yang harus diamalkan oleh yang mengabdi kepada darma (hukum).
Paksa ma cai, alaeunana ma, basana biji [h] 1 ti huluna. Teka bwar herang tiis rasana. Geus ma hanteu kawurungan, teka ri sagara. Sa/4v/kitu na turutk(eu)neun sang sewaka darma.
Paksa (maksud) téh nyaéta cai, alaeunana mah nalika bijil ti huluna. Karasa ngamalir hérang tur tiis. Jeungna hanteu kahalangan nepi ka sagara. Sakitu nu kudu diturut ku nu ngabdi kana darma (hukum).

Paksa (maksud) yaitu ibarat  air, awalnya keluar dari mata air yang keluar di daerah hulu. Terasa mengalir jernih dan sejuk. Juga tiada terhalang hingga ke lautan. Begitulah yang harus diikuti oleh yang mengabdi kepada darma (hukum).
Hunirig ma ngaran angin, alaeunana ma, basana m(e)tu ti barat, teka hir tiis, leuleus datangna ka awak urang. Geus ma hanteu kawurunganan, basana bijii medeng di bwana. Sakitu na turutk(eu)neun, ku sang sewaka darma.
Huning (pangaweruh) mah nyaéta angin, alaeunana mah, basa bijil ti kulon, karasa ngahiliwir tiis, leuleus nebak awak urang. Jeungna hanteu kahalangan, nalika bijil di alam dunia. Sakitu nu kudu diturut ku nu ngabdi kana darma.

Huning (pengetahuan) yaitu ibarat angin, awalnya, berasa muncul dari barat, berasa berhembus sejuk, lembut, menerpa tubuh kita. Juga tiada terhalang, ketika muncul di alam dunia. Begitulah yang harus diikuti yang mengabdi kepada darma (hukum).
T(e)men ta ma ngaraning ka apuy deungeun ga(ng)gaman. Ti ina eta dipipakeunnaketm ku nu reya, ku geui(ng) na temen.
Temen (enya-enya) téh nyaéta seuneu jeung ganggaman. Nya ti dinya nu matak dimangpaatkeun ku jalma réa, ku nu pikiranna soson-soson.

Temen (sungguh-sungguh) yaitu api dengan genggamannya. Ya dari padanya yang  dapat dimangfaatkan untuk semua manusia, oleh yang pikirannya sungguh-sungguh.
Daek eka ma ngaranya, Sanghyang Aditya, basana m(e)tu ti bwana wetan, hanteu kawurunganan, ku mega ku hujan, (ku) kukus ku sanghub, teka ri(ng) kulwan, ku geui(ng) eka laksana. Kitu keh na turutk(eu)neun, ku sang sewaka darma. Mulah mwa iyatna-yatna di Sanghya(ng) Pasangkanan. Nihan sina(ng)guh pancawedani ngaranya. Panca /5v/ ma watek lima, we ma cai, dani ma sapu nere.
Daék (kahayang) mah nyaéta panon poé, nalika medal ti buana béh wétan, hanteu kahalangan, ku méga ku hujan, ku haseup jeung halimun, nepi ka (surup) di béh kulon, ku sabab kasadaran kana hiji lampah. Sakitu nu kudu diturut, ku nu ngabdi kana darma. Mangka jeung iyatna kana Sanghyang Pasangkanan (Ajaran Awal). Nya ieu nu disebut pañcawédani ngarana. Panca hartina watek lima, wé hartina cai, dani hartina sapu nyéré.

Daék (kemauan) yaitu ibarat matahari, ketika menyinari dunia dari sebelah timur, tiada terhalang, oleh awan oleh hujan, oleh asap dan kabut, hingga terbenam (surup) di sebelah barat, Oleh sebab kasadaran kepada satu tingkahlaku. Begitulah yang harus diikuti, oleh yang mengabdi kepada darma (hukum). Oleh karena itu selalumemerhatikan Sanghyang Pasangkanan (Ajaran Awal). Ya inilah yang disebut pañcawédani namana. Panca artinya berjumlah lima, wé artinya air, dani artina sapu lidi.



2.  Siksa Kandang, Siksa Kurung, Siksa Dapur
Ini siksa ka(n)dang ngaranya, siksa kurung, siksa dapur. 
Ieu nu disebut siksa kandang ngaranna, siksa kurung jeung siksa dapur
Inilah yang disebut siksa kandang, siksa kurung dan siksa dapur.
Kalinganya: na siksa kandang ma ngara(n)na, sakuliling sarira. Jeujeueung ma na halwaan, halwaan si panghawanan, na ni(ng) panglu(ng)guhan, ina eta na ingetkeuneun deirng urang. Maka iyatna-yatna! Sugan urang asup tepas, asup dalem, hanteu ngeunah lamun hanteu dayeuhanana. Ya siksa kandang ngara(n)na.
Maksudna, siksa kandang téh, aya disakuliling diri anjeun. Ningali rupa-rupa gogoda, gogoda dina perjalanan, atawa dina panglungguhan, nyaéta nu kudu diinget ku urang. Mangka perhatikeun sing iyatna! Sugan urang asup ka buruan, ka imah, moal ngeunah lamun urang lain nu dumuk di dinya. Éta nu disebut siksa kandang ngaranna.

Maksudnya, siksa kandang itu, ada di sekeliling dirimu. Melihat berbagai godaan, godaan ketika dalam penalanan, atau dalam tempat duduk, itulah yang hams diingat oleh kita. Maka perhatikanlah dengan sungguh-sungguh! Barangkali kita masuk halaman, masuk rumah, tidak enak jika kita bukan penduduknya. Itulah yang disebut siksa kandang namanya.
Masa urang paparan, hanteu ngeunah palar cidera ku pangeusi huma sakalih, ku pangeusi kebwan sakalih. Mangka nguni hiris meubeut ceuli, lamun kacang meubeut tarang, ngala tu(n)da ngala ka(n)tenan, nurunkeun sadapan sakalih. Ja hanteu ngeunah ngising di pi(ng)gir jalan, sugan kaa(m)beu ku nu bangah, bisi kasumpah kapadakeun, ambu, /5r/ ayah, pangguruan. Mulah mwa make cangcut pangadua, sugan urang pajeueung deung gusti deung mantri, mulah mwa ngidal, pangadwakwakwakeun. Ya siksa k(an)dang ngaranya.
Mangsa urang indit-inditan, teu hadé boga niat deleka, ka batur nu boga ‘huma’, atawa batur nu boga kebon. Ku kituna, hiris meubeut ceuli lamun kacang meubeut tarang. Nyokot teuteundeunan atawa nu geus puguh nu bogana, nurunkeun sadapan batur. Teu hadé urang ngising di sisi jalan, bisi kaambeu ku nu balangah, engkéna bisi disumpahan jeung disalahkeun: ku indung, bapa, jeung paguron. Sawadina urang maké calana jangkep, bisi urang panggih jeung raja jeung mantri, urang kudu aya di kéncaeunana turta dongko. Éta nu disebut siksa kandang ngaranna.

Ketika kita bepergian, tidak baik bermaksud mencelakai, kepada pemilik Iadang 'huma' orang lain, atau pemilik kebun yang lain. Oleh karena itu, hiris1 akan mengenai telinga, bila kacang mengenai dahi. Mengambil simpanan maupun mengambil yang sudah jelas milik orang lain, menurunkan sadapan orang lain. Tidak baik buang air besar di pinggir jalan, barangkali tercium oleh orang yang tidak sengaja lewat, takut nanti disumpahi dan disalahkan, oleh ibu, /5r/ ayah, dan perguruan. Haruslah kita bercelana dan berpakaian lengkap, barangkali kita bertemu dengan raja atau mantri, haruslah kita berada di sebelah kiri dan benongkok. Itulah yang disebut siksa kandang.
Siksa kurung ma, sakarma deung sang pan(di)ta. A(ng)geus ma hanteu ngeunah ngareuseuh beunang diheueum, ngarumpak sanghya(ng) siksa. Lamun a(ng)geus nahwa diwuku-wuku dina leukeur-leukeur, dangda-dangdi sipat geuing, pangguratan, pangguritan, pangwaleran, pangwatesan. Satapak Hya(ng) Bra(h)ma Wisnu, basa ngawatesan bwana. Yata siksa kurung ngaranya.
Siksa kurung mah, saréngkak saparipolah jeung para pandita. Jeungna deui hanteu hadé ngaganggu naon nu geus disapukan babarengan, ngarempak sanghyang siksa. Lamun enggeus mikanyaho sagala buku dina gulungan-gulungan (kitab), hukuman tina arah nu geus ditangtukeun, guratna, susunanna, jawabanna, watesanana. (Hartina urang geus) nuturkeun tapak Dewa Brahma jeung Wisnu, nalika ngawatesanan alam dunia. Nyaéta nu disebut siksa kurung ngaranna.

Siksa kurung itu, satu perilaku dengan sang pendeta. Lagipula tidak baik melanggar hasil dari yang sudah disepakati bersama, melanggar sanghynng siksa. Kalau sudah mengetahui berbagai buku dalam gulungan-gulungan (kitab), sifatnya kehidupan, garisnya, susunannya, jawabannya, batasannya. Mengikuti jejak Dewa Brahma dan Wisnu, ketika membatasi dunia. Itulah yang disebut siksa kurung.
Na siksa dapur ma ngara(n)na, ngadapetkeun puhun, ngahusir tangkal ku geui(ng) na bakti satia, di sang pandita. Ya siksa dapur ngara(n)na. Nihan sinangguh siksa kandang, ngaranya ling maha pandita.
Ari nu disebut siksa dapur mah, ngahontal sumberna, meunangkeun inti ku kasadaran kana bakti jeung satia ka sang pandita. Nya éta nu disebut siksa dapur. Nya ieu nu yang disebut siksa kandang, piwuruk ti Maha Pandita.

Sedangkan yang disebut siksa dapur itu, mendapatkan sumbernya, menuju kepada inti dengan kesadaran akan bakti dan setia, kepada sang pendeta. Itulah yang disebut siksa dapur. Inilah yang disebut siksa kandang, ucapan Maha Pendeta.


3. Dasapurwwa/Dasawredi
Nihan /6 r/ kayatna-yatna sang sewaka darma, pawuitan sanghya(ng) sastra, mala murtinya nguni, katekan mangke.
Ieu nu kudu diperhatikeun ku nu ngabdi kana darma, asal usul tulisan suci, wangun cedana ti baheula, nepi ka kiwari.

Inilah /6r/ yang harus diperhatikan oleh Sang Pengabdi Darma, permulaan tulisan suci, wujud dosa dari dahulu, sampai sekarang ini.
Ndah ta pawuitan sanghya(ng) sastra. Nihan lwirnya:- sasurup Sanghya(ng) Sriwar Aditya, gumenti Sanghya(ng) Ratsi. Trepti treptwa pagaw6 wewa laksana. Tatwa kala Batari Durgi.
Nya ieu asal usul tulisan suci téh. Ieu sasaruaanana: sasurupna panon poé, digantikeun ku peuting. Ngarasa sugema tur bagja sabab sagala pancén bisa kalaksanakeun. Hakékat waktu (anugerah ti) Batari Durgi.

Inilah permulaan tulisan suci 'sanghyang sastra'. Inilah wujudnya: setelah terbenamnya matahari, digantikan oleh malam. Kepuasan dan kesenangan karena pekenaan terlaksana. Kesejatian waktu dari Batari Durgi.
A(ng)regu ta jantra Sri Batara Gana, sinaburatkeun- ri(ng) manusa madyapada, matemahan ta ya gebang lawan lwa(n)tar, tipuk diwasa pupus gebang lawan lwa(n)tar. Tinut pinada pada, Iwane lawan dawane, tinitisan Asta Gangga Wiratanu.
Hasil tina benduna Sri Batara Gana, nu nyalabarkeun manusa di madyapada. Ngajadikeun gebang jeung lontar, ngajadikeun témbong waktuna pupus, gebang katut lontar. Dituturkeun tur diturutan, rubakna katut panjangna, dititisan asta gangga wira tanu.

Dihasilkan dari kemarahan3 Sri Batara Gana4, yang menyebarkan manusia di jagat tengah. Menjadikan gebang dan lontar, menjadikan tiba waktu pupus, gebang dan lontar. Turut menyamai, waktu singkat dan waktu yang panjang, titisan asta gangga wira tanu.
Apa ta sinangguh (Asta) Gangga Wiratanu? Asta ngaraning tangan, gangga ngaraning banu, wira ta ngaraning panurat lawan panuli, tanu ngaraning mangsi. Tinulis de sa(ng) pandita, pinaca de sang apunggung /6v/ tambah uni uningana, winaleran de sang kawi. Nguniweh cinaritakeim ta dasapurwa.
Naon saenyana asta gangga wira tanu téh? Asta hartina leungeun, gangga hartina cai, wira hartina kalam jeung koas, tanu hartina mangsi. Ditulis ku sang pandita, dibaca ku nu bodo /6 v/ (sangkan) nambahan pangaweruhna, diuger ku sang kawi (bujangga). Saperkara dicaritakeun dasapurwa (sapuluh awal).

Apakah yang dimaksud as gangga itu? berarti tangan, gangga berarti air, wira berarti pena dan kuas, tanu berarti tinta. Menjadi awal Sang Pendeta menulis, menjadi sebab orang yang bodoh /6v/ bertambah pengetahuannya, bahan pengetahuan untuk para penyair. Pertama-tama diceritakan tentang sepuluh permulaan ‘dasapurwa’.
ONG Swaraswati Tarajnana Cintamanik! Katuna ma ta na bayu, pamutyan Batara Guru, batara sang sida panta titira lemah, sang sida pandata tita ring langit, Kusika Garga Mestri Purusya Pata(n)jala, mwang bayu sabda hdap, nguniweh ikang sang manwan, apan sang hya(ng) itung ika.
ONG Swaraswati Tarajñana sang mutiara pikiran! Kakurangan ayana dina tanaga. Tempat mutiara (ayana di) Batara Guru, batara ti golongan nu sampurna utusan lemah, sang pandita nu sampurna utusan langit: Kusika, Garga, Méstri, Purusya, Patanjala; ogé bayu (napas), sabda (ucap), jeung hedap (pikiran); kitu deui Sang Manon (Nu Maha Ningali), sabab Anjeunna nu nyieun balitungan.

ONG Swaraswati Tarajnana Cintamanik! Kekurangan itu ada pada kekuatan, tapa brata Batara Guru, batara yang sempurna utusan tanah, Sang Pendeta yang sempuma utusan dari langit: Kusika, Garga, Mestri, Purusya, Patanjala; juga napas, ucapan, dan pikiran, termasuk juga Sang Manon, karena Dialah yang membuat perhitungan.
Nihan sinangguh dasapurwwa ngaranya. Dasa ta ma nu sapuluh, pu(r)wwa ma na puhun. Kayatnakeun sang sewaka darma, ling sang pandata
Inilah yang disebut sepuluh awal dasapurwa'. Oasa itu berarti sepuluh, purwa itu berarti awal.
Reup deum ka nu wahakeun, sam(e)jel nikang caril.i hum(e)neng na rasa Sanghya(ng) Tunggal. Na naha mi dimantraan eta? Ah kena karah aing nahwa dek m(i)jilketm aksara.
Gelap tenggelam bagi yang ingkar6 (?). Setelah selesai cerita ini, menjadi tenang dan berbaur dalam rasa Sang Hyang unggal. Kenapa hal itu dimantrai? Ah, sebabnya karena aku tahu hendak menggelarkan tulisan.
Sastra munggu dina omas, sastra mu(ng)gu ring salaku/ I sa(s)tra mu(ng)gu ring ta(m)baga/ sa(s)tra mu(ng)/h/gu ring cu(n)diga. sa(s)tra mu(ng)gu ring beusi, (sastra munggu ring batu), sastra mu(ng)gu ring padung, sastra mu(ng)gu ring pejwa, sastra mu(ng)gu ring taal, sastra mu(ng)gu ring gebang.
Tulisan di atas emas, tulisan di atas perak, tulisan di atas tembaga, tulisan /7r/ di atas baja, tulisan di atas besi, tulisan di atas batu, tulisan di atas papasan kayu, tulisan di atas bambu, tulisan di atas lontar, tulisan di atas gebang.
Sastra mu(ng)gu ring omas, dingaranan premita mirah kancana. Hade rua had£ geus(an)na, kena sui dit(eun)deunan dina. Sugan mwa reya na nahwa, na mana diturunkeun deui, sa(s)tra mu(ng)gu ring salaka, dingaranan ta ya kanaka. Diturunkeun deui, sa(s)tra mu(ng)gu dina ta(m)baga, dingaranan ta ya paripih.
Tulisan diatas emas, disebut permata mirah kencana, indah rupanya indah hasilnya, karena dilarang bila disimpan. Barangkali tidak banyak yang mengetahui, karenanya diturunkan lagi, tulisan di atas perak, dinamakan kanaka Diturunkan lagi, tulisan diatas tembaga, dinamakan paripih 
Diturunkeun deui, sa(s)tra mu(ng)gu ring cu(n)diga, dingaranan ta ya preka. Diturunkeim deui, sa(s)tra mu(ng)gu ring beusi, dingaranan ta ya gwatraka. Diturunkeun deui, sa(s)tra mu(ng)gu ring batu, dingaranan ta ya traspati.
Diturunkan lagi, tulisan diatas baja, dinamakan preka. Diturunkan lagi, tulisan diatas besi, dinamakan gotraka. Diturunkan lagi, tulisan diatas batu, dinamakan traspati. 
Diturunkeim deui, sa(s)tra mu(ng)gu ring padung, dingaranan ta ya saleu. Diturunkeun deui, sa(s)tra mu(ng)gu ring pejwa, dingaranan ta ya leupihan, sui dit(eun)deun dinya bisina biki wahya.
Diturunkan lagi, tulisan diatas papasan kayu, dinamakan saleu. Diturunkan lagi, tulisan diatas bilah bambu (kulit kayu?), dinamakan lipatan 'leupihan', dilarang disimpan pada dirimu karena nanti semakin keluar. 
Diturunkeun deui, sa(s)tra mu(ng)gu ring taal, dingaranan ta ya carik,- aya eta meunang utama, kenana lain pikabuyutaneun. 
Diturunkeim deui, Sa(s)tra mu(ng)gu ring gebang, dingaranan ta ya ceumeung. Ini ma iria pikabuyutaneun. 

Diturunkan lagi, tulisan diatas daun lontar, dinamakan goresan ‘carik’, ada mendapatkan keutamaan, karena bukan untuk kabuyutan. 

Diturunkan lagi, tulisan diatas gebang, dinamakan hitam 'ceumeung', inilah yang digunakan untuk kabuyutan. 
Ngaran sang hya(ng) ripta, ya sunya, ya lepihan, ya mastra, ya lepwa karana, iya pus taka katunggalannana. Nihan si(nang)guh dasawredi ngaranya.
Itulah dokumen suci11, lipatan, tulisan (?) mastra, olesan yang dihasilkannya. Itulah pustaka yang tunggal. Inilah yang disebut sepuluh kemajuan 'dasawredi' itu.


4. Trimala dan Trimala Wisesa
Carek na Sanghyang Tu(ng)gal: "Na naha piangeneunana, sang hya(ng) pustaka ini? Kena karah aing dek ngab(e)jalkeun carita, metuna sanghya(ng) siksa guru, ti sanghya(ng) siksa." [Ndeh nihan sang hya trikaya madala parisuda ngaranya Trika]
Carékna Sang Hyang Tunggal: “Naon atuh lenyepaneunana, tina ieu buku suci téh? Ah, sababna alatan kami dék ngagelarkeun carita, gelarna sanghyang siksa guru (ajaran suci guru), tina ‘sanghyang siksa’ (ajaran suci).

Sang Hyang Tunggal berkata: "Apakah keutamaannya, dari buku ajaran suci ini? Ah,
sebabnya karena aku hendak menggelar cerita, menggelar ajaran suci guru 'sanghyang
siksa guru', dari ajaran suci 'sanghyang siksa'.
Ini ma na timpalkeuneun, mulah dek mitemen iria sang sewaka darma. Na puhun awah-awuh, tangkal ning / 14v/ papa (ka)lesa, wwit ning kaliyuga, hetu ning papa ning (na)raka. Ngara(n)na, trimala, guna. Nihan Iwimya: ika sinangguh trimala ngaranya, kadyangganing gangsa lawan malam, tambaga lawan timah. Apa ta kangken tambaga lawan timah?
Ieu pikeun babandingankeuneun. Ulah dék ngukuhan nu kitu wahai nu ngarabdi kana darma! Tanwandé jadi sumber tina bancang pakéwuh, sumber tina/14v/ kasangsaraan tur kahinaan, awal tina jaman burakrakan, cukang lantaran kasangsaraan di naraka. Éta disebutna téh, trimala (tilu kaayaan kotor), (dina) laku lampah. Nya ieu wujudna téh. Ieu nu disebut trimala, lir ibarat gangsa jeung lilin, tambaga jeung timah. Naon nu diibaratkeun tambaga jeung timah téh?

Ini untuk ditambahkan. Janganlah mau menyebut diri sebagai pengabdi darma, akan menjadi
sumber dari kekacauan (?), sumber dari /14v/ kesengsaraan dan kehinaan, awal dari jaman kehancuran, penyebab kesengsaraan di neraka. Disebutnya itu, tiga noda 'trimala', perbuatan 'guna’. Inilah wujudnya: Inilah yang disebut tiga noda itu, ibarat gangsa dengan lilin, tembaga dengan timah, Apakah yang diibaratkan tembaga dengan timah itu?
Ning kang tridusta: (sabda tan yukti), ulah tan yukti, ambek tan yukti. Ginawayaken sabda mahala, ulah mahala, ambek mahala.
Ieu tilu kajahatan téh: ucapan nu teu merenah, paripolah nu henteu merenah, maksud nu teu merenah; ngalakukeun ucapan nu jahat, laku lampah jahat, maksud nu jahat.

Inilah tiga dusta itu: ucapan yang tidak pantas, perbuatan yang tidak pantas, maksud yang tidak pantas; melakukan ucapan yang jahat, perbuatan jahat, maksud yang jahat.
Ini byaktana, ulah mahala: notok mokol, newek meureup, ngadeudeul, no(n)jok naketro(k), nampar na(m)pelang, sakwa(e)h ning lekas tangan, ya ulah mahala, ngaranya.  
Sabda mahala ngara(n)na: torong gasong tanpa karana, campek sabda, numpah madahkeun, ngadudu, neluh, ngupat guru, sakwa(e)h ning sabda tan yukti, ya sabda mahala ngaranya.
Ieu tegesna paripolah jahat: notok, nakol, newek, meureup, neunggeul, nonjok, nenggarkeun, nampiling, jeung sakur laku lampah tina hampangna leungeun, nya éta nu disebut laku lampah jahat téh.

Nu disebut ucapan jahat: nuduh jeung nyarékan tanpa sabab, ngalélécé dina omongan, nyumpahan sarta moyok, nyela, neluh, ngupat guru, katut sakur omongan nu teu pantes, nya éta nu disebut sabda mahala (ucapan jahat) téh. 

Inilah penjelasannya, perbuatan jahat itu: menotok, menggetok, menangkap, memukul, menonjok, membenturkan, menampar, semua karena ringannya tangan, itulah yang disebut perbuatan jahat.

Yang disebut ucapan jahat itu: menuduh dan memarahi tanpa sebab, mengejek dalam ucapan, menyumpahi dan menyalahkan, mencela, mengguna-guna, mengumpat guru, semua ucapan yang tidak pantas, itulah yang disebut ucapan jahat.
Ambek mahala ma ngaranya, kira-kira, budi-budi, ngajerum, ngagunaan, mijaheut[a] /14r/ [t]an, nganeluh, ngaracun, hiri paywagya. Ageus ma nu mupu maling papa(n)jingan[a] medar ungahadang. Sing sawatek tan ywagya, dipitwah dipih(e)dap, ya eta ambe(k) mahala. Yata sinangguh trimala ngaranya. Nihan sinangguh trimala wisesa ngaranya. Hana ya ill sang prabu, rama, resi, mwang tarahan. Ini byaktana, aya t.i kajeueung nu duka, dijual dihulvmkeim, dirampas dipihehan. Yata sinangguh panca kapataka ngaranya, sinangguh trima(la) wistisa ngaranya, ling sang pandita.
Nu disebut maksud jahat: ngira-ngira, nipu, mitnah, nyihir, nganyenyeri ati, /14r/ neluh, ngaracun, hiri dengki jeung goréng sangka. Kitu deui nu ngala pepelakan batur, maling, asup tanpa idin, napsu pikeun ngarogahala. Sakur nu henteu pantes, dilakonan sarta diniatan, nya éta nu disebut maksud jahat téh. Nya éta nu disebut trimala téh (tilu kaayaan kotor). 

Nya ieu nu disebut ‘trimala wisésa’ (tilu ceda dina kakawasaaan). Ayana di sang prabu, rama, resi jeung tarahan. Ieu écésna mah: aya nu katingali keur susah, kalah dijual dijieun budak beulian, atawa dirampas jeung dipaéhan. Nya éta nu disebut ‘pancakapataka’ (lima kasangsaraan), disebut ogé ‘trimala wisesa’ (tilu kaayaan kotor dina kakawasaan), omongan Sang Pandita

Yang disebut maksud jahat itu: mengira-ngira, menipu, memfitnah, menyihir, melukai hati, /14r/ mengguna-guna, meracuni, iri dengki dan berprasangka buruk. Termasuk juga yang mencuri, menyelinap ke rumah perempuan yang terlarang, bernafsu untuk menghadang. Semua yang tidak layak, dikenakan dan diniati, itulah maksud jahat. itulah yang yang disebut tiga Malapetaka "Trimala".

Inilah yang disebut tiga malapetaka dalam kekuasaan "Trimala Wisesa". Adanya di Sang Prabu, Rama, Resi dan tarahan. Inilah penjelasannya: Ada yang terlihat sedang susah, lalu dijual diperbudak, atau dirampas dan dibunuh. Itulah yang disebut lima kesengsaraan "Pancapataka" disebut juga tiga malapetaka dalam kekuasaan "trimala wisesa", Ucap Sang Pendeta.

5. Dasakalesa
Nihan muwah kayatna-yatnakna sang sewaka darma. Ana ta dasakalesa ngaranya. Apa byaktanya? Nihan silwakanya/ ndih nihan yuktinya:
"Wigatah kelesa seman, wigatah ivala duketi , kunvanti ku sala mahat, kawening ata kita sumidaken ta dasa kafl3v/lesa. /siloka 1/
Yan datang ri kita, nya dwasa, mwaha, lwaba, meta, macarya, ambimana, murka, kuhaka, sa(m)bimana, prelapa, pesuna.
Ini yang harus diperhatikan juga oleh para pengabdi darma. Ada yang disebut dengan sepuluh keadaan kotor "Dasakalesa", apakah maksudnya itu? Inilah silokasnya, inilah buktinya:
"Pergi menuju batas penderitaan, pergi menuju berbagai kemalangan, hingga menjadi orang bajik yang suci, kesucian dari dirimu, karena telah menyempurnakan sepuluh keadaan kotor" /siloka 1?

Karena datang kepadamu: dosa, bodoh 'moha', serakah 'loba', gila 'meta', cemburu 'macarya', angkuh 'ambimana', bebal 'nturka', jahat 'kuhaka', sombong dalam berbicara 'sambimana prelapa'm fitnah 'pesuna'.
Ka: dwasa ngaranya, puji-puji suka, puji wihikan, puji- puji parya, yata sinangguh dwasa, nga. Mwaha ngaranya, tan sih ri pada nya janma.
Loba ngaranya, beuki natu, beuki nginum, bwagwah h£6s, hanteu dek mitineungkeun pirampeseun, yata sinangguh lwaba ngaranya. Reya nu dipitineung, dipituah, dipikarma, iya lwaba ngaranya.
Meta ngaranya, teka iwuh ku kabeu(ng)haranana, iwuh kawijaksanaannana, iwuh ku kagunaanna, iwuh ku kanahwana, yata sinangguh meta ngaranya.
Macarya timburuan manwa(n) rahayu, neueung nu rampes timburu, neueung nu suka timburu, yata macarya ngaranya. Ambimana ngaranya, hamwa dek ni(k)/13r/sa mitutur, ya ambimana ngaranya.
Maksudnya, yang disebut itu, tinggi hati karena kesenangan, tinggi hati karena pengetahuan, tinggi hati karena pujian, itulah yang disebut dosa. Bodoh 'moha' disebutnya, tidak saling mengasihi sesama manusia. 

Loba disebutnya, senang akan, senang minum, senang tidur, tidak mamu memikirkan hal yang akan membawa kebaikan, itulah yang disebut serakah 'loba' banyak hal yang diinginkan, yang diperbuat, yang dikenakan, serakah 'loba' disebutnya. 

Gila 'meta' disebutnya, susah karena kekayaannya, susah karena kebijaksanaannya, susah karena kecakapannya, susah pengetahuannya, itulah yag disebut gila 'meta', 

Cemburu itu, cemburu melihat yang makmur, cemburu melihat yang berbahagia, cemburu melihat yang senang, itulah yang disebut 'macarya', Angkuh 'Ambimana' disebutnya, tidak mau /13r/ mengatur dalam berbicara, itulah yang disebut "Ambimana'.

Murka ngaranya, hanteu dek nututurkeun i(n)dung bapa, pangguruan, yata sinangguh murka ngaranya. Kuhaka ngaranya, aneguh pagamel nu reya. Sambimana prelapa ma ngamangke-mangke dina bwaga ning ngabwaga, dina beu(ng)har ning kabeu(ng)har[n]an, yata sambina prelapa ngaranya. Pesuna ngaranya, bwagwah timburuan, bwagwah mijeruman, angadu-ngadu. Yata sinangguh dasakalesa ngaranya.
Bodoh 'murka' namanya, tidak mengikuti (nasehat) ibu, ayah dan perguruan. Itulah yang disebut bodoh 'murka'. Jahat 'kuhaka" disebutnya, merebut garapan orang banyak. Sombong dalam percakapan "Sambimana Prelapa" itu, menyombongkan diri dalam kaya dan kekayaannya, itulah yang disebut kesombongan dalam percakapan 'sambimana prelapa'. Fitnah 'pesuna' disebutnya, suka iri hati, suka menyakiti, mengadu-ngadu. Itulah yang disebut sepuluh keadaan kotor "Dasakalesa".



6. Dasamala
Nihan ta muwah sinangguh dasa mala ngaranya, nihan silwakanya: "wigatah mala duken, kunvanti kusalah mahat, gaxvayaken sutem citem, budi hiyeum maguh narakem, Kananga taka ri kita sami batang mara karma. /Sikoka 2/
Ieu ogé nu disebut dasamala (sapuluh ceda). Nya ieu silokana: “Indit tina kasangsaraan, nepika jadi jalma nu suci, Milampah niat nu hadé. Budi goréng tempatna di naraka, Anjeun lir ibarat kembang kananga, (jeung) catang sami nu katalangsara. /siloka 2/

Ini juga yang disebut sepuluh noda 'dasamala', Inilah silokanya:

"Pergi menuju kesengsaraan, hingga menjadi orang bajik Yang suci, mengenakan maksud yang baik. Budi yang buruk tempatnya di neraka, engkau ibarat bunga kenanga dan batang sami yang sengsara. /Siloka 2/
Yan datang ri kita, mara[g]karma, ngaranya: sukta, baya, tindri, kaled[r]a, (laria), ragastri, paladarah, bak/12v/sya bwajnana, kutila, wiweka.
Sabab geus datang ka aranjeun, paripolah jahat, nu disebut: sukta, baya, tandri, kaléda, lanya, ragastri, paladarah, bak/12v/sya bwajñana, kutila, miwédéka.

Karena datang kepadamu, pekerjaan jahat, yang disebut: Sukta, Baya, Tandri, Kaleda, Lamnya, Ragastri, Paladarah, Bwajnana, Kutila, Miwideka.
Ka: sukta ngaranya, beuki hees, kalipikeun mitanakeun pirampeseun, deungeun na piutamaeunnana swarangan, kalipian miguna na ngeunah tineung, deung micarek na rampes di nu reya, yata sinangguh sukta ngaranya.
Maksudna, nu disebut sukta (poho) téh, beuki héés, mopohokeun pikeun nanyakeun perkara nu mawa kahadéan, ogé dina perkara nu panghadéna pikeun dirina. Poho pikeun milampah hiji perkara kalawan pikiran nu alus, jeung ngomongkeun kahadéan ka jalma réa. Éta nu disebut sukta ngarana.

Maksudnya, yang disebut 'sukta' itu, senang tidur, melupakan untuk menanyakan hal yang membawa kebaikan, juga dalam hal terbaik bagi dirinya. Lupa untuk berbuat sesuatu dengan pikiran yang baik, dan berbicara kebaikan kepada orang banyak. Itulah yang disebut lupa 'sukta".
Baya ngaranya, bwarang mitanakeun maneh, bwaranj; nana ja ngarasa maneh kwalwat, bwarang micarek na rampes, yata baya ngaranya.
Baya (sieun) hartina, sieun tatanya ngeunaan kaayaan dirina sorangan, sieun tatanya sabab ngarasa dirina kolot, sieun nyarita perkara kahadéan, nya éta nu siebut baya ngarana.

Takut 'baya' artinya, takut bertanya tentang dirinya sendiri, takut bertanya sebab merasa dirinya tua, takut bicara tentang kebaikan, itulah yang disebut baya.
Tandri ngaranya, mumulan nana ja ngarasa maneh ireg, mumul mi guna na ngeunah hdap deungeun micarek n.i rampes ka nu reya, ya tandri ngaranya.
Tandri (mumul) hartina, teu daék tatanya da ngarasa dirina bodo, mumul barang gawé kalawan niat nu hadé, kitu deui mumul nyarita perkara kahadéan ka nu lian, nya éta nu disebut tandri ngarana.

Malas 'tandri' artinya, tidak mau bertanya karena merasa diri bodoh, malas berbuat dengan itikad baik, juga malas berbicara kebaikan kepada orang lain, itulah yang disebut 'tandri'.
Kaleda ngaranya, takut miguna na ngeunah tineung k.i nu reya, takut mitanakeun maneh, ya kaleda ngaranya.
Kaléda (asa-asa) hartina, sieun milampah hiji perkara kalawan pikiran nu hadé ka nu lian, sieun nanya perkara dirina sorangan, nya éta nu disebut kaléda ngarana.

Ragu 'Kaleda' artinya, takut berbuat dengan pikiran baik kepada orang lain, takut bertanya tentang dirinya, itulah yang disebut 'kaleda'.
Lana ngaranya, supen nana ja ngarasa maneh ireg, supen bakti ja ngarasa maneh kwalwat, supen bakti ja ngarasa maneh beu(ng)har,/12r/ (ya)ta lana ngaranya.
Lanya (sulit) hartina, hésé tatanya sabab ngarasa dirina bodo, hésé ngabakti tina rumasa dirina kolot, hésé ngabakti sabab rumasa dirina beunghar ku pakaya. Nya éta nu disebut lanya.

Sulit 'lanya' artinya, sulit bertanya sebab merasa diri bodoh, sulit berbakti karena merasa diri tua, sulit bebrakti karena merasa diri kaya. Itulah yang disebut 'lanya'.
Ragastri ngaranya, bwagwah dek suka swanita deuitji hayang dek beu(ng)har, ragastri ngaranya.
Ragastri (nafsu) hartina, kagégéloan ku wanoja, ogé upama hayang jadi jelma beunghar. Nya éta nu disebut ragastri ngarana.

Nafsu 'Ragastri' artinya, suka tergila-gila terhadap perempuan, juga ingin menjadi kaya, itulah yang disebut 'ragastri'.
Paladarah ngaranya, hayang di rara hulanjar, aslil larangan sakalih, ya paladarah ngaranya.
Paladarah (nafsu ka awéwé) hartina, mikahayang awéwé nu geus dicangcang, pamajikan larangan batur, nya éta nu disebut paladarah ngarana.

Nafsu terhadap wanita 'padalarah' artinya, menginginkan gadis yang sudah bertunangan, irtri larangan orang lain, itulah yang disebut 'paladarah'.
Baksya bwa(j)nana ngaranya, tan hana magaway hayu, ya bwa(j)nana, nga, bwagwah natu, bwagwah nginum, deun>; hje(?) kena kabeukina dituwukan na sadrasa, yata baksy^ bwa(j)nana ngaranya.
Baksya bwajñana (nafsu kana kadaharan) hartina, teu daék milampah kahadéan, baksya bwajñana ngaranna. Beuki dahar, beuki nginum, tina sabab kabeukina wungkul kana dahareun nu sarwa ngeunah. Nya éta nu disebut baksya bwajñana téh.
Nafsu terhadap makanan 'byaksya bwajnana' artinya, tidak melakukan perbuatan baik, byaksya bwajnana disebutnya. Suka makan, suka minum sebab kesenenangannya hanya pada makanan yang serba lezat. Itulah yang disebut byaksya bwajnana.
Kutila wiweka ngaranya, dimangke-mangke dek migunu na ngeunah hdap deungeun micarek na rampes ka nu reya, Yata sinangguh dasamala ngaranya, ling sang pandita.
Kutila wiwéka (kaputusan licik) kasebutna, diengké-engké upama rék milampah perkara nu hadé, ogé dina nyarita nu bener ka jalma lian. Nya éta nu disebut dasamala téh, ucap sang pandita.

Curang 'kutila wiweka' disebutnya, menunda-nunda ketika hendak berbuat dalam itikad baik, dan dalam berkata baik kepada orang lain. Itulah yang disebut sepuluh malapetaka 'dasamala', ucap sang pendeta.


7. Dasanaraka
Nihan ta muwah sinangguh dasana(ra)ka, nga. Ini byaktana: ceuli, mata, irung, letah, sungut, kulit, leungeun, payu, purusa, suku.
eu ogé nu disebut dasanaraka (sapuluh naraka). Ieu écésna: ceuli mata, irung, létah, sungut, kulit, leungeun, dubur, bobogaan, (jeung) suku.

Ini juga yang disebut sepuluh neraka 'dasanaraka'. Inilah kenyataannya: telinga, mata, hidung, lidah, mulut, kulit, tangan, dubur, kemaluan, dan kaki.
Ka: ceuli ngara(n)na, mulah salah denge, tereh wangwang kapireungeu. Byaktanya: ha/llv/war, cwange, twarek, cadang. Sakitu pipapaeunnana, dina talinga.
Maksudna: nu ngaranna ceuli, ulah salah déngé, gancang hariwang tina naon nu kadéngé. Balukarna: hawar, congé, torék, cadang. Sakitu nu matak sangsara tina ceuli téh.

Maksudnya: telinga itu, jangan salah mendengar, cepat mengira-ngira ketika mendengar sesuatu. Akibatnya: /11v/ kurang mendengar, congek, tuli, cadang Itulah yang menyebabkan kesengsaraan, pada telinga.
Mata ngara(n)na, mulah sajeueung jeueungna, lamtm ka hula(n)jar sakalih, astri larangan sakalih, lamun lai(n) bwaga urang. Byaktana ma: pecak, bwalwar, putikeun, ceang, buta Iwarongeun, mata kwatwakeun, bilas susuheun. Sakitu pipapaeunnana, di mata.
Panon ulah saténjo-ténjona, upama ka hulanjar batur, istri larangan batur, lamun lain milik urang. Balukarna mah: pécak, bolor, putikeun, céang, buta lorongeun, mata kotokeun, bilas susuheun. Sakitu nu ngajadikeun sangsara dina mata.

Yang disebut mata, jangan asal melihat, oleh tunangan orang lain, atau istri larangan orang Iain, jika bukan milik kita. Akibatnya itu: pecaku, rabun, putikeun, ceang, buta lorongeun, rabun ayam, bilas susuheun. Itulah yang menyebabkan kesengsaraan pada mata.
Irung ma ngara(n)na, geura bwagwah saa(m)beu- a(m)beuna, lamun ngambeu [ki] ku biuk hapeuk ku biuk ku hanir, ku hangit, teka dipake bumaresin, ngahubus. Byaktana ma, mekmek. Sakitu pipapaeunnana dina irung.
Nu disebut irung, resep dipaké saambeu-ambeuna, upamana ngambeu bau hapeuk bau hanyir, hangit, éta laju kalah bersin atawa ngahubus. Balukarna mah: mékmék. Éta nu matak sangsara dina ceuli téh.

Yang disebut hidung itu, suka digunakan asal mencium, mencium bau apek bau amis, bau yang menusuk, juga kemudian dipakai bersin dan ngahubus (?). Akibatnya itu,
Mekmek. Itulah yang menyebabkan kesengsaraan pada hidung.

Létah mah ngarasa, resep sarasa-rasana, ku rasa bira atawa tiis, ku asin, haseum, ku lada, ku pangsét, éta laju dipaké asal ngasaan. Éta nu matak sangsara dina létah téh.
Letah ma ngarasa, geura bwagwah sarasa-rasana, lamun ku bira ku tiis, ku bacin, ku haseum ku lada, ku pangset, teka dipake usuh-asahan. Byaktana ma: pireu, petal cadel. Sakitu Air/ pipa(pa)eunana, di letah ngara(n)na.

Lidah itu untuk merasakan, suka dipakai asal mencicipi, oleh rasa bira atau hambar, oleh rasa busuk, rasa asam dan pedas, atau rasa asin, kemudian dipakai asal mencicip. Akibatnya itu bisu, petal, cadel. Itulah yang menyebabkan kesengsaraan pada lidah.
Sungut ma ngara(n)na, bwagwah dipake kumapang- kapang, hengan dipake sacarek-carekna, mangka nguni dipake numpah madahkeun, ngajak ngapus ka sakalih. Byaktana ma: swa(m)beng, bengwa, deda. Sakitu pipapaeunana, di sungut.
Nu disebut sungut, sok dipaké ngomong kaleuleuwihi, ngan dipaké sacarék-carékna, ogé dipaké nyumpahan tur nuduh, atawa ngajak nipu ka batur. Balukarna mah: suing, béngo, deda. Éta nu ngajadikeun sangsara, di sungut.

Yang disebut mulut itu, suka dipakai melebih-lebihkan sesuatu, hanya dipakai asal bicara, atau dipakai menyumpahi dan menyalahkan, melebih-lebihkan orang lain. Akibatnya itu, sumbing, bengo, deda15. Itulah yang menyebabkan kesengsaraan pada mulut.
Kulit ma ngara(n)na, bwagwah saprasa-prasana, lamun ku panas ku tiis, ku merang ku ateul, dipake gulanggasehan. Byaktana ma: tibar, bisul, bwalwangeun, radang, kuris beang, saukar balas galigata. Sakitu pipapaetmana, di kulit.
Nu ngaranna kulit, sok dipaké asal ngarasa, upama keuna ku panas jeung tiis, ku mérang ku ateul, dipaké gulinggasahan. Balukarna mah: tibar, bisul, bolongeun, radang, kuris, béang, kaasup balas galigata. Sakitu nu nyababkeun kasangsaraan dina kulit téh.

Yang disebut kulit itu, suka dipakai asal merasa, jika terkena panas dan dingin, selalu gelisah. Akibatnya itu: tibar, bisul, bolongeun, radang, cacar, beang, termasuk kurap (dan) kaligata. Itulah yang menyebabkan kesengsaraan, pada kulit.
Leungeun ma ngara(n)na, bwagwah dipake sacokot-cokotna, manguni bwaga sakalih, ka tataneman sakalih, sanarah dipake meureup newek, nwatwak mwakwal, nampar, ngajambak, niwit nga/10v/getil. Byaktana ma: keked re(m)peng, bu(n)hmg, kengkeng. Sakitu pipapaeunana, dina leimgeim.
Nu disebut leungeun, sok dipaké sacokot-cokotna, ogé nyokot banda batur, atawa ka pepelakan batur, sumawonna dipaké meureup, newek, notok, nakol, nampiling, ngajenggut, nyiwit, nyintreuk. Balukarna mah: kékéd, rémpéng, buntung, kengkeng. Sakitu nu nyababkeun kasangsaraan dina leungeun.

Yang disebut tangan itu, suka dipakai asal mengambil, terlebih lagi mengambil milik orang lain, pada tanaman orang lain, juga digunakan untuk mengepalkan tangan, meraih, menotok, menjitak, menampar, menjambak, mencubit, menyentil. Akibatnya itu: keked, rempeng, buntung, kengkeng. Itulah yang menyebabkan kesengsaraan pada tangan.
Tumbung ngara(n)na, bwagwah sahetut-hetutna, ngising sageusan-geusanna, di pigir imah sakalih, sanarah dipake muak. Byaktana: kabeuratan, tuju pancar, kalingsir, uireun. Sakitu pipapaeunana, di tumbung.
Nu disebut dubur, dipaké hitut sakarepna, ngising sangeunahna, di pipir imah batur, ogé dipaké muak. Balukarna: kabeuratan, tuju pancar, kalingsir, uireun. Sakitu picilakaeunana dina dubur.

Yang disebut dubur, suka dipakai asal buang angin, (juga) asal buang air besar, di pinggir rumah orang lain. Juga dipakai mengentuti orang lain. Akibatnya itu: murus, tuju pancar, kalingsir, uireun. Itulah yang menyebabkan kesengsaraan pada dubur.
Purusa ma ngara(n)na, bwagwah sakiih-kii(h)na, sanarah tu dipake ngambah lanang wadwan, papa(n)jingan, kapiadi kapilanceuk, kapisuan, kapwanakan. Byaktana ma: burnt petwat, lahjwa, halang wisaya, peluh. Sakitu pipapaeunana, di (pu)rusa ngara(n)na.
Nu disebut purusa (kelamin), sok dipaké sakiih-kiihna, sumawonna dipaké ngambah jajaka jeung wanoja, salingkuh, ka kapiadi, kapilanceuk, kapisuan, kapialo. Balukarna mah: burut, pétot, lanjo, halang wisaya, peluh. Sakitu picilakaeunana dina purusa.

Kemaluan itu, suka dipakai asal kencing, terlebih lagi digunakan untuk bermain jejaka dan gadis, berselingkuh, dengan adik ipar atau kakak ipar, suan dan keponakan. Akibatnya itu: burut 'hernia', petot, lanjo, halang wisaya, peluh 'impoten'. Itulah yang menyebabkan kesengsaraan pada kemaluan.
Suku ta ma ngara(n)na, bwagwah dipake sati(n)cak- ti(n)cakna, saleumpang-leumpangna, mangka nguni lamun ngaler ngidul ngulwan ngetan, lamun titarum tipagut, tuluy /IOr/ dipake nejeh. Byaktana ma: lisuh, pateuh, anjingeun caniranan, sakitu pipapaeunana, di suku ngaranya.
Nu disebut suku, sok dipaké satincak-tincakna, leumpang sakarepna, sumawonna upama leumpang ngalér ngidul ngulon ngétan, upamana titajong, laju dipaké néjéh. Balukarna mah: lisuh, pateuh, anjingeun, caniran. Sakitu picilakaeunana dina suku.

Kaki itu suka digunakan asal menginjak, asal benalan, seperti benalan menuju utara, selatan, barat dan timur. Kalau bersinggungan dengan orang lain (?) digunakan untuk menendang. Akibatnya itu: lisuh, patah tulang, anjingeun, caniranan. Itulah yang menyebabkan kesengsaraan, pada kaki.
Nihan si(n)angguh dasanaraka ngaranya, kayatnakeu(n) na sang sewaka darma, hayua pinintuhu ika.
Ieu saenyana nu disebut dasanaraka téh, nu kudu diperhatikeun ku nu ngabdi kana darma, ulah diturutan perkara anu kitu téh!

Inilah yang disebut sepuluh neraka 'dasanaraka', yang harus diperhatikan oleh Sang Pengabdi darma. Janganlah engkau menuruti hal yang demikian itu.



8. Pancaiyatna
Nihan sinangguh pancaiyatna ngaranya. Ndih ya nihan silwakanya: 
"Akwa badwa guru suci, amara lagawame, hana pramadaswate, na imah pariri kita."/siloka 3/
Nya ieu nu disebut pancaiyatna (lima perkara nu kudu diperhatikeun) téh. Nya ieu silokana: “Akwa badwa guru suci, amara lagawame, hana pramadaswaté, na imah pari ri kita.” /siloka 3/

Inilah yang disebut lima peringatan 'pancaiyatna' itu, inilah silokanya:

" Akivabadwaguru suci, amara lagawame, hana pramadaswate, na imah parin kita.” /sloka 3/

Ka: akwa badwa ngaranya, tan dadi ikang sang sewaka darma. Mitwannakeun kwa ba(n)danya ning hareupeun sang matuha, mangka nguni di nu reya. (Am)ara lagaweg ngaranya, teka sumari sumarembah, hanteu ngeunah basa natu basa nginum, di hareupeun sang pandita. Ahana premadaswate ngaran(ya), aya ta nu dipikeun ku sakalih, kesit tungi diturutan, pituaheunnana, hanteu dek meunang /9v/ [minang] mitineungkeun maneh, deung hanteu dek n(i)yai na pirampeseunnana. Nihan sinangguh panca-iyatna ngaranya.
Maksudna, akwa badwa téh, tacan sampurna jadi nu bakti kana hukum. Némbongkeun banda pakaya dirina hareupeun nu kolot, ogé hareupeun jalma réa. Amara lagaweg kasebutna, nyaéta arangah-éréngéh nalika ngahaturkeun sembah. Teu hadé ogé urang barang dahar barang inum, di hareupeun sang Pandita. Ahana Premadaswaté téh, aya nu dipikabutuh ku batur, urangna kalah gancang api lain. Paripolahna téh, teu maliré kaayaan dirina sorangan, jeung teu daék néangan perkara nu mawa kahadéan pikeun dirina. Nya ieu nu disebut pancaiyatna téh.

Maksudnya, akwabadwa itu, belum sempurna sebagai pengabdi darma. Memamerkan barang miliknya di hadapan orang tua, juga di hadapan orang banyak. Amara Lagaweg disebutnya, yaitu tertawa ketika memberi hormat, idak baik juga kita makan dan minum, di hadapan sang pendeta. Ahana Premadaswate itu, ada yang dibutuhkan orang lain (?), berlaku sombong, tidak mau menyapa orang Iain. Tingkah lakunya itu, tidak mau memperhatikan diri sendiri, dan tidak mau mencari hal yang membawa kebaikan bagi dirinya. Inilah yang disebut lima peringatan 'pancaiyatna' itu.



9. Caturupaya
Nihan sinangguh caturupaya ngaranya. Artanya nihan:m 
"Alekiem sitem getem, jrebanem kadaranem, sudempalaharasiem, nakabatehguru mwateh.” /siloka 4/
Nya ieu nu disebut catur upaya (opat usaha) téh. Ieu hartina: “Alékiem sitem getem, jrebanem kadaranem, sudem palaharasiem, nakabatéh guru mwatéh.” /siloka 4/

Inilah yang disebut empat usaha 'caturupaya' itu. Inilah artlnya:

"Alekiem sitem getem, jrebanem kadaranem, sudem palahara siem, na kabateh guru mwateh." /siloka 4/
Ka: alekiem ngaranya, hanteu ngeunah urang nwaker taneuh, nuhs-nulis padung, panglimgguhan sare di hareupeun sang guru. Sitem ngaranya, hanteu ngeunah sumeuri sumarembah di hareupeun sang guru sanarah friar- pikaulinan[na]eun di sang pandita, di nu reya. Getem ngaranya, hanteu ngidung ngawih, humaleuang, mangka nguni mikwanwakeun maneh bisa, prena wijaksana, di nu reya. Jrabanem ngaranya, hanteu ngeunah mikwanwakeun maneh hanaang pono, ageus ma weureu seubeuh, di hareupeun sang pandita, mang/9r/ka nguni di nu reya.
Maksudna: nu disebut alékiem téh, henteu hadé nyokér-nyoér taneuh, nulisan padung, jeung pangsaréan hareupeun guru. Sitem kasebutna, henteu hadé sura-seuri sabot ngahaturkeun sembah hareupeun Sang Guru sumawonna ngaheureuykeun ka Sang Pandita, (atawa) di hareupeun jalma réa. Getem ngaranna, henteu ngidung, ngawih, ngahaleuang, sumawonna akon-akon manéh bisa, adil wijaksana hareupeun jalma réa. Jrebanem ngaranna, henteu hadé bébéja yén dirina hanaang tur lapar, padahal mah geus weureu seubeuh hareupeun sang Pandita, komo deui hareupeun jalma réa.

Maksudnya: alekyem17 itu, tidak baik kita menggali tanah, menulisi papasan kayu, tempat tidur di hadapan Sang Guru. Sitem disebutnya, tidak baik tertawa ketika menyembah di hadapan Sang Guru, juga mempermainkan Sang Pendeta, atau orang banyak. Getem18 namanya, tidak melantunkan kidung, menyanyikan kawih, dan juga mengumumkan diri bisa adil dan bijaksana, di hadapan orang banyak. jrebanem19 disebutnya, tidak baik mengumumkan diri haus dan lapar20, padahal sudah kenyang, di hadapan Sang Pendeta dan di hadapan orang banyak.
Kadaranem ngaranya, hanteu ngeunah urang ngwagnn humanderu, mangka nguni kumuliat, di hareupeun nu r£y.i Sudem ngaranya, hanteu ngeunah hura-hm.i bwabwahwangan, na geui(ng) lemek. Palaharasiem ngarany.i hanteu ngeunah bwagwah mupulihkeun bwabwagaan sakalih Nakabateh ngaranya, hanteu ngeunah rumagwadeh, n.i geui(ng) lemek, di hareupeim Sang Pandita. Nihan sinangguh catur-upaya ngaranya, kayatna-yatna sang sewaka darm.i, haywa pinintuhu !
Kadaranem ngaranna, henteu hadé urang jejeritan ogoan, atawa nguliat di hareupeun jalma réa. Sudem ngaranna, henteu hadé hirup hura-hura, pura-pura, dina pikiran jeung ucapan. Palaharasiem ngaranna, henteu hadé resep ngaku-ngaku kana barang batur. Nakabatéh ngaranna, henteu hadé rumagodéh dina rasa jeung caritaan hareupeun sang Pandita. Ieu satemenna nu disebt catur upaya téh. Perhatikeun sang séwaka darma, ulah diturut (hal nu kitu téh)!

Kadaranem ngaranya, hanteu ngeunah1 urang ngwagan humanderu, mangka nguni kumuliat, di hareupeun nu reya2. Sudem ngaranya, hanteu ngeunah hura-hura, bwabwahwangan, na geui(ng) lemek. -’alaharasiem ngaranya, hanteu ngeunah bwagwah mupulihkeun bwabwagaan sakalih, Nakabateh ngaranya, hanteu ngeunah rumagwadeh, na geui(ng) lemek, di hareupeun Sang Pandita. Nihan sinangguh catur-upaya ngaranya, kayatna-yatna sang sewaka darma, haywa pinintuhu!


10.Pancabyakta
Nihan sinangguh pancabyakta ngaranya, silwakanya nihan: 
"selajanem suraivile, panatarga sudyacaiva, prayagamanem, cegamasiva ceivamibah, krermawidu, cewayude, (da)na kaletn ma supregrahasta" /siloka 5/
Ieu nu disebut pañcabyakta (lima kanyataan) téh. Ieu silokana: sélajanem surawilé panatarga sudyacawa, prayagamanem cégamaswa céwamibah krermawidu, céwayudé danakalem ma supregrahasta.
/siloka 5/

Inilah yang disebut lima kenyataan ‘pancabyakta itu. Lnilah silokanya:

selajanem surawile, panatarga sudyacawa, prayaganianem, cegamaswa cewamibah, krermawidu, cewayude, danakalem ma supregrahasta
/siloka 5/
Ka: selajanem ngaranya, napira ngahanteu-hanteu, lamun lemek matingtim/8v/ di hareupeun nu kwalwat.Surawile ngaranya, napirakeun manguni lemek mati(ng)tim hanteu make pangabakti, ka sang pandita, deung hanteu ngeunah wedak-wedakan, kaambeu ku nu reya.
Maksudna, nu disebut selajanem téh, nyapirakeun jeung ngahenteu-henteu, upama keur nyarita atawa babadamian hareupeun nu kolot. Nu disebut surawile, nyapirakeun dina nyarita, teu dibarengan ku tatakrama, ka sang pandita. Ogé teu hadé maké wedak (dangdan kaleuleuwihi), laju kaambeu ku jalma lian.

Maksudnya, yang disebut selajanem itu, menyepelekan dan memungkiri, jika sedang berunding atau bercakap-cakap di hadapan orang tua. Yang disebut surawile itu, meremehkan dalam berbicara, tidak disertai dengan sopan santun, kepada sang pendeta. Juga tidak baik memakai bedak, tercium oleh orang lain.
Aswagatah kunang panatarga ngaranya, hanteu ngeunah nusutk(eu)n hu(n)tu, di masa gereng di hareupeun nu reya.
Aswagatah kunang panatarga disebutna, teu hadé ngosokkan huntu, jeung nyanggéréng di hareupeun jalma réa. 

Aswagatah kunang panatarga disebutnya, tidak baik kita menggosok gigi, pada waktu gereng di hadapan orang banyak.
Sudyacawa ma ngaranya, hanteu ngeunah urang niru- niru kaulinan hempul murus.Praya sang magamata ma, hanteu ngeunah urang padeuleu-deuleu deung sang hya(ng) kalih, mangka nguni padu na muka, padeuleu-deuleu beungeut, ka nu karolwat, mangka nguni mupulihkeun maneh nyatu nginum di hareupeun nu reya.
Nu disebut sudyacawa, henteu hadé urang niru-niru kaulinan Sang Empul Murus. Nu disebut Praya Sang Magama, henteu hadé urang paadu teuteup jeung jalma lian, utamana nalika paamprok, silih teuteup pameunteu, ka nu leuwih kolot, sumawonna wawanianan nyaritakrun yén dirina enggeus dahar jeung nginum hareupeun jalma réa.

Sudyacawa disebutnya, tidak baik kita meniru-niru permainan Sang Empul murus (?). Praya sang magama itu, tidak baik kita saling menatap dengan orang lain, terutama ketika bertatap muka, saling memandang wajah, kepada yang lebih tua, terlebih lagi mengatakan dirinya telah makan atau minum di hadapan orang banyak.
Cewamaswateh ngaranya, teka salah dipihdip dipiange(n)-angen, ka pada janma.Cewamibuh ngaranya, gwace rua, gwace tuah, hamwa nurut pamagaha/8r/n.Karmawidu ngaranya, kesit tungi haseum barungut, rungsang-ru(ng)sing na pibudieun janma. Cewayude ngaranya, gwace rua, gwace tuahna, gwace pupu [ci/cu] na, sinangguh kanistra ning janma. Cewayude ngaranya, surang pragwajak, bwagwah nwacwao sabda pariambul ka sakalih. Danakalem ta ma ngara(n)na, hanteu de(k) haat karuna, heman pada janma, na angen-angen gede kaceuceub.
Nu disebut cewamaswateh téh, salah dina pikiran jeung kahayang, ka papada manusa. Nu disebut céwamibuh, goréng rupana, goréng kalakuanana, teu daék gugon kana piwuruk. Karmawidu disebutna, jamedud buad-baeud, teu daék nanya ka batur, haseum budi, murang-maring dina parangina. Céwayudé disebutna, goréng rupa, goréng kalakuanana, goréng ogé hasil (pagawéanana), nya ieu kanista dina manusa téh. Nu disébut Céwayude, beuki heureuy, beuki ngaheureuykeun, pada-pada ngomong ka jalma lian. Danakalem disebutna, teu daék miduli, mikaasih, tur mikahéman ka pada jalma, dina haténa ukur pinuh ku kaceuceub. 

Yang disebut cewamasivateh itu, salah dalam pikiran dan keinginan, kepada sesama manusia. Cewamibuh disebutnya, jelek rupanya, jelek kelakuannya, tidak menuruti nasihat. Karmawidu disebutnya, cemberut, tidak mau menyapa orang, bermuka masam, murang-maring dalam raut muka. Cewayude disebutnya, jelek rupa, jelek kelakuannya, jelek pula hasilnya, inilah kenistaan pada manusia. cewayude disebutnya, senang bercanda, suka mempermainkan ucapan yang sungguh-sungguh ; ?) kepada orang lain. Danakalem disebutnya, tidak mau peduli, mengasihani, mencintai kepada manusia, dalam hati penuh dengan kebencian.
Suprigrehasta ngaranya, gede nu dipikahayang, dipilemek ange(n)-angen, dibaan lemek dimangke ma(ng)ke, geus ma hanteu kaswarang. Nihan sinangga pancabyakta ngaranya, hayu(a) pinintuhu ika.
Suprigrehasta disebutna, gedé kahayang, gedé omong dina kahayang, dina nyarita sok kadalon-dalon, padahal saenyana teu kahontal. Nya ieu nu disebut pañcabyakta (lima kanyataan) téh, ulah diturutan hal nu kawas kitu téh 

Suprigrehasta disebutnya, besar keinginan, besar mulut dalam angan-angan, dibawa dalam pembicaraan dibesar-besarkan, padahal sesungguhnya tidak tercapai. Inilah yang disebut lima kenyataan ‘ pancabyakta janganlah dituruti hal yang demikian itu.



11.Caturpangabakti
Nihan sinangguh caturpangabakti ngaranya, silwakanya nihan: "Gurutayem, prewaksiamen, mahayanem, hyang tistra, tidur ba/21v/ge hinasah besah, griya papremamyaset." /sloka 6/
Inilah yang disebut empat tanda bakti 'caturpangabakti'. Inilah silokanya:
"Gurutayem,prewakismen, mahayanem, hiyang tistra, tidur bage hinasah besah, griya papremamyaset" /siloka 6/
Ka: gurutayem ngaranya, hanteu ngeunah geura-geura lemek mati(ng)tim di hareupeun sang pandita. Prewaksya ma ngaranya, hanteu ngeunah micarek karampesan di hareupeun sang pandita, sanarah di nu reya, manguni i(n)dung bapa pangguruan. Mahayanem ngaranya, teka lipi mitineungkeun maneh.
Maksudnya, yang disebut gurutayem itu, tidak baik terburu-buru dalam berbicara di hadapan Sang Pendeta. Prewaksya disebutnya, tidak baik berbibcara tentang keselamatan di hadapan Sng pendeta, apalagi di hadapan orang banyak, termasuk juga kepada ibu, ayah dan perguruan. Mahayanem disebutnya, yaitu lupa memikirkan diri sendiri.
Hya(ng) tristranata ngaranya, hanteu ngeunah urang tatap langguk ka nu karolwat. Tidur bage hinasah besah ngaranya, teka lipi-lupu di nu hareup hanteu kapitineung na pirampeseun. Gri(y)a paprerna miyaset ngaranya, ngamangke- mangke dek beu(ng)har waya-waya, dibwaga hulun kuring kawal awangnawangna, geus ma hanteu kaswarang, ya (griya) paprerna miyaset ngaranya. Nihan sinangguh catui pangabakti ngaranya, ling sang pandita.
Hyang Tristranata disebutnya, tidak baik kita berdiri tegak dengan angkuh kepada yang lebih tua. Tidur hinasah besah disebutnya, yaitu melupakan masa depan tidak terpikirkan hal yang membawa kebaikan. Griyapaprenamiyaset disebutnya, terburu-buru ingin kaya dan serba berada, mempunya budak yang mengawal berlaku seperti seorang yang sangat tinggi, padahal tidak tercapai. Inilah yang disebut empat tanda bakti 'catur-pangabakti", ucap Sang Pendeta.



12. Pancapreyana
Nihan /21r// sinangguh paiicapreyana ngaranya. Silwakanya nihan: hinaioakya ma si(ng)haru panca grehaste, guru sanggasanem pret(an)em grehaste nanianemte /sloka 7/
Inilah yang disebut pancapreyana. Inilah silokanya: hinawabja ma si(ng)haru panca grehaste guru sanggasanem pretanem grehaste na nunemte
/siloka 7/
Ka: hinawakya ngaranya, hanteu ngeunah urang micarek na rampes, ngawuruk di hareupeun nu kwalwat. Singharupa(n)ca grehaste ngaranya, hanteu ngeunah urang kajeueung pu(n)dung teu suka, ku nu kwalwat. Guru sanggasanem [pretanem] ngaranya, hanteu ngeunah urang geurah bijah suka grejita, lamun kasampak di jalan basa urang ngalasan ngala kayu ngala daun, dina urang ngadukak teka kasampak ku sang pandita. Mangka nguni paheula heula leumpang, teka reujeung mangka dinapak mava sang matuha, teu ngeunah urang.
Maksudnya, yang disebut itu, tidak baik kita berbicara tentang keselamatan, menggurui di hadapan orang tua. Yang disebut Singharupahca grehaste2 itu, tidak baik kita terlihat murung tidak suka, oleh orang tua. Yang disebut guru sanggasanem itu, tidak baik kita sangat senang, bersuka cita jika terlihat di di jalan ketika kita mengambil kayu mengambil daun, kemudian kita 'berlagak (?)' sampai terlihat oleh sang pendeta, apalagi mendahului ketika benalan, yaitu benalan diikuti oleh orang tua, akan tidak enak kita.
Pretanem ngaranya, hanteu ngeunah ngambeuan tadaheun sang guru, mangka nguni make papakarangan sang pandita, ngala sawenan ngala tu(n)da. Greha/20v/ste namaning mate ngaranya, hanteu ngexmah urang nebut ngaran a(m)bu ayah, nguni pangguruan, mangka nguni na matuha, sanarah ngaran sang prebu rama resi disi tarahan. Nihan sinangguh panca iyatna ngaranya, (ling) sang pandita.
Yang disebut pretanem itu, tidak baik kita mencium garapan sang guru, apalagi menggunakan pekakas sang pendeta, mengambil sawenati atau mengambil simpanan 'orang lain). Yang disebut grehaste nama ning mate itu, tidak baik kita menyebut nama ibu, ayah, juga perguruan, termasuk orang tua, terlebih lagi nama sang prabu, rama, resi, disi dan tarahan. Inilah yang disebut lima peringatanucapan sang pendeta.



13.Tributa
Nihan sinangguh tributa ngaranya. Byaktanya nihan: hala tumimu halanya, wilut tumimu wilutnya, duka tumimu dukanya.
Inilah yang disebut tiga elemen ‘tributa’ itu. Inilah kenyataannya: keburukan bertemu keburukannya, bengkok bertemu dengan bengkoknya, sengsara bertemu kese ngsaraannya.
Ka: hala ngaranya, gwace pisampakeunnana, ja gwace nu dipiguna. (Wilut ngaranya), belwat pisampakeunnana, ya belwat nu dipiguna. Duka ngaraning risi. Risi pisampakeunnana, ja risi nu dipiguna. Nihan sinangguh tributa ngaranya, kayatnakeun sang sewaka darma, haywa pinintuhu ika!
Maksudnya, disebut buruk itu, jelek penampilannya, ya jelek pula yang diperbuatnya. Disebut bengkok itu, karena bengkok penampilannya, ya bengkok pula yang diperbuatnya. Sengsara itu adalah takut, takut penampilannya, ya takut pula yang diperbuatnya. Inilah yang disebut tributa. Perhatikanlah wahai Sang Pengabdi Darma, janganlah dituruti hal yang demikian itu!


14. Caturpasanta
Nihan sinangguh caturpasanta ngaranya. Byaktanya nihan: cakrajala kuna, cakrajala paksa, cakra sabirana, cakra tarangga hahu. /20r/
Inilah yang disebut empat penenang 'caturpasanta' itu. nilah kenyataannya: cakrajala kuna, cakrajala paksa, cakra sabirana, cakra tarangga hahu.
Cakrajala kama ma ngaranya matapwaeh, pamahalana ka sarira: lamur, pecak, bilas sakit mata, buta lwarongeun, mata kwatwakeun, hulag. Cakrajala paksa ma cai, mahalana ka sarira: gumigil panas tiris. Cakra sabirana ma ngara(n)na angin, mahalana ma ka sarira: beang galigata, pipisisan, sing sawatek kasakit di kulit. Cakratarangga bahu ma gunung ngara(n)na, mahalana ka sarira ma: rieut hulu, fieri beuteung, medu, kawayaan, sakwaeh sakit di jeba beuteung. Nihan sinangguh caturpasanta ngaranya, kayatnakeun sang sewaka darma, haywa ri rahasya.
Cakrajala kuna adalah matahari, yang menjadikan kesengsaraan pada diri adalah: lamur, pecak, sakit mala, buta lorotigeun, rabun ayani, rabun. Cakrajala paksa adalah air, yang menjadikan kesengsaraan pada diri, menggigil panas dingin. Cakra sabirana itu adalah angin, yang menjadikan kesengsaraan pada diri: beang, kaligata, pipisisan, semua jenis penyakit pada kulit. Cakratarangga bahu itu adalah gunung, sumber malapetakanya untuk dirimu, pusing kepala, sakit perul, kembung, kawayaan, semua penyakit di dalam perut. Inilah yang disebut empat penawar ' caturpasanta' itu. ’erhatikanlah oleh pengabdi darma, janganlah dirahasiakan!


15.Pancakapataka
Nihan sinangguh pancakapataka ngaranya. Byaktanya nihan: duka sangka ri(ng) buta, duka sangka ring dewata, duka sangka ring tribwana lwaka, duka kunang tribwa/19v/na.
Inilah yang disebut lima malapetaka 'pancakapataka'. Inilah kenyataannya: kesengsaraan yang berasal dari mahluk hidup, kesengsaraan yang berasal dari dewa, kesengsaraan yang berasal dari tiga dunia tempat mahluk hidup, kesengsaraan tiga dunia.
Duka sangka ring buta ma ngaranya: paeh disantwa(k) oray, dipanah gelap, disanggut buhaya, kati(ng)gang pangpung, dirontwa(k) maung, paeh di prerang, dihadang, dipuuk, paeh ragrag sakwaeh ning bajra di perangan, ya duka sangka ring buta ngaranya.
Kesengsaraan yang berasal dari mahluk hidup itu: mati digigit ular, disambar petir, dimakan buaya, tertimpa dahan, dirontok harimau, mati dalam peperangan, dihadang, disengat30, mati dijatuhi berbagai senjata dalam peperangan. Itulah kesengsaraan yang berasal dari makhluk hidup.
Duka sa(ng)ka ring dewata ma ngaranya: tajam beuteung sakit nirisan, rieut hulu, saki(t) mata, jabangeun subilangeun, buyan medu panas tiris, ya duka sangka ring dewata ngaranya.
Kesengsaraan yang berasal dari dewata itu: sakit perut, sakit kedinginan, sakit kepala, sakit mata, jabangeun, sumbilangeun, gila, medu, panas dingin. Itulah kesengsaraan yang berasal dari dewata.
Duka sangka ring sarira ma: pecak bengwa swambeng, buta tuli, b6ang rumpung tugel, ya duka sangka ring sarira ngaranya.
Kesengsaraan yang berasal dari dirimu sendiri itu: bengo, buta, tuli, beang, rumpun(g), patah. Itulah kesengsaraan yang berasal dari dirimu sendiri.

Duka kunang tribwana ma, nu sawatek kapataka di bwana. Ini byaktana ma: nu keuna ku na kapapaan, di sang prebu rama resi, disi mwang tarahan. Ja di kala kaliyuga, ika wwa it papa kale(sa) /19r/ ja dina sang hya(ng) kala, asu si jamprwang si karawelang, ja di kawah papasangan, welah taji sula wesi, di lambur sipatuduhan, cukang cueut kalapa bajra, latak sibalagada ma, catang situmanggeuh(a)n, batu kacakup, rayang-rayang si preca kala si preca kali, si beda bancana, si reka guna, sang wesi guna, sang pataka guna, sang sipta guna, sang kumara.
Kesengsaraan yang ada pada tiga dunia itu, semua malapetaka di dunia. Ini penjelasannya: yang terkena musibah, (yaitu) pada Sang Prabu, Rama, Resi, Disi, dan Tarahan, adalah pada jaman kehancuran, menjadi awal dari penderitaan.
Ka, ini byaktanya ma: samya guna ma, na pa(n)day geulang; sang sipta guna ma, pa(n)day omas; sang wesi guna ma, pa(n)day beusi; sang pataka guna ma, pamadek; sang mula guna ma, pahuma; sang sipta (guna) ma, pangudahagian; (sang reka) guna ma, na hempul; sang kumara (guna) ma, memen; sanghya(ng) kala ma, patik haji; si jampwang si karawilang ma, barat katiga; ta rayang-rayang ma, nu tan pangaran, beda bancana ma, pa/18v/dagangan; tegal malwa ma, na balebuh; salaksi lwanana ma, na panggerek; labuhan bulan ma, na prejala; wwang papa ma nu bwabwatwah; wwang kalesa ma na dasa; si manare ma, calagara; si mana reka ma, na pangurang; catang si tuma(ng)geu(ha)n ma, na parada; lambur sipatuduhan ma, na kasasa; cukang cueut ma, na pameueung; kala(pa) bajra ma na panadap; latak sibalagada ma, na panawah; welah taji ma, na pangalas; batu kacakup ma, na pangawihan; na kawah ma inyana pamenep; na seya ma na pangejwa;
Maksudnya, seperti ini: ahli keseimbangan, pandai gelang; ahli mencipta, pandai emas; ahli besi itu, pandai besi; ahli membuat rumah, pamadek; ahli tumbuhan, pahuma; ahli dalam mencipta, pangundahagian; ahli dalam hiburan, hempul; ahli permainan anak-anak, memen;sanghyang kala, patik haji; si jampwang si karawilang, barat ka; rayang-rayang, yang 'tak bernama'; yang mengetahui rugi atau tipu daya, padngangan; tegalan yang luas, balebuh; salaksi Iwafiana, pemburu; yang mengetahui bulan penghujan, prejaln; orang yang sengsara, bobotoh 'penjudi'; orang malang itu, dasa; si manare ma, calagara; si mana reka ma, na pangurang; menguatkan batang, parada; merawat kampung, kasas; mengurusi titian tua, pameueung; pohon aren panadap; bekena dengan lumpur, panawah; welah taji ma, pangalas; batu kacakup ma, na pangawihan; bekena dengan wajan, pamenyep; na siya ma na pangejwa; 
suluhna ma na pacitu; seuneuna ma na tunggu dapur; pangecek ma na hareup catra; cai na ma nu purah ngala pima(n)dieun; ruhak na panapu; eusina ma pakwatwakan, pacelengan, na pangitikan, eunu merean ma pangangwan; nungguan situ, nu(ng)guan taman, sakwaeh /18r/ nungguan cwacwaoan, kapihulun hiyang, kapihalang, dipisuku dipitangan, mwa wasa di huripnya, dibeunangna. Ya duka kunang tribwana, ngaranya.
mencari kayu bakar, pacitu; yang mengurusi perapian tunggu dapur; memasak itu hareup catra; urusan air, yang biasa mengambil untuk mandi; kotoran penyapu; isinya: tempat ayam, babi, dan itik, yang memberi makannya, yaitu pangangwan; yang menunggu danau, menunggu taman, termasuk yang menunggu hewan ternak; semua tunduk kepada Hiang, akan terhalangi, kaki dan tangannya dikendalikan, tidak berdaya hidupnya. Itulah yang disebut kesengsaraan dalam tiga dunia 'tribiwana'.
Yata duka kunang tribwana Iwaka ngaranya. Kahuruan dayeuh, burung tahun, eleh ku sasalad, larukangkang salah masa, sarba pala tan pawwah. sarba satwa anarak. Yata duka kunang tribwana Iwaka ngaranya ma. NGYA BUKU, U, SA, A. Nihan sinangguh pancakapataka ngaranya, ling sang pandita.
Yaitu kesengsaraan di tiga dunia tempat manusia 'tribwana lokaNegara mengalami kebakaran, gagal panen, hancur karena wabah, musim kemarau berkepanjangan yang tidak pada waktunya, semua buah-buahan tidak berbuah, semua binatang musnah. Ituiah kesengsaraan di tiga dunia tempat manusia. NGYA BU- KU - U - SA - A. Inilah yang disebut lima malapetaka 'pancakapataka’, ucapan para pendeta.


16.Pancatriyak
Nihan kengetaken muwah, sang sewaka darma. Hana panca triyak ngaranya. Ini byaktana: paksa, paksi, sarpa, mina, pepelika(n). Paksu ma ngaranya, sawatek satwa di (da)yeuh. Paksi ma ngaranya, sawatek satwa di sisi. Sarpa ma ngaranya, sawatek nu napak hareguna. Mina ngaranya, sawate /17v/ k satwa di cai.
Ini juga yang harus diingat, oleh para pengabdi darma. Ada yang disebut lima hewan ‘pancatriyak’. Inilah penjelasannya: paksu itu sejenis hewan darat, burung itu sejenis hewan hewan di pinggir. Ular itu sejenis hewan yang dadanya menapak tanah. Ikan itu sejenis hewan di air. 
Pepelikan ngaranya, sawatek nu mawa cangkang, nu kumarayap hanteu nahwaan. Lawasnya, sakeng raka, sewu satus tahun. Nihan sinangguh pancatriyak ngaranya.
Binatang melata 'pepelikan' itu, sejenis hewan yang membawa tempurung, yang merayap tanpa diketahui. Lamanya, dari neraka, seribu seratus tahun. Inilah yang disebut lima hewan 'pancatriyak' itu.



17.Caturmula
Nihan muwah kengettakeunna! Hana ya catur mula ngaranya. Ini (bya)ktana: mantaja, di urija, (payu), bagaja. Mantaja ngaranya, nu sawatek bijil ti panwan. Urija nga, nu sawatek bjel ti sungut. Payuna ngaranya, nu sawatek bjal ti tu(m)bung; baga ja ngaranya, nu sawatek bjal ti suklas wanita. Lawasnya sakeng raka, satus tahun. Nihan sinangguh caturmula ngaranya, ling sang pandita.
Ini juga yang harus diingat! Ada yang disebut empat permulaan 'caturmula . Inilah penjelasannya: mantaja, urija, payu, bagaja. Mantaja artinya, semua hal yang timbul dari mata. Urija artinya, semua hal yang timbul dari mulut. Payuja artinya, semua hal yang timbul dari dubur. Bagaja artinya, semua hal yang timbul dari kemaluan wanita. Lamanya dari neraka, seratus tahun. Inilah yang disebut empat permulaan 'caturmula' itu, ucapan sang pendeta.


18.Caturwirya
Nihan sinangguh caturwirya nga. Ka: suka ma ngaranya, ini byaktana: dipake geurah; sugih ma dipake beu(ng)har; suka ma geurah, nga, dipake kadatangan. Wirya ma ngaranya /17r/ dipake mere maweh, ka nu jauh, ka nu deukeut, ka kulakadang baraya. Yata sinangguh caturwirya, nga. Kayatnakeun ika, haywa pinintuhu sang sewaka darma.
Inilah yang disebut empat kekuatan 'caturwirya'. Maksudnya itu, yang disebut suka, kenyataanya, dipakai lemah. Berhasil digunakan untuk bersenang-senang dengan kekayaannya. Kesenangan itulah kelemahan, artinya digunakan untuk kedatangan. Kekuatan itu digunakan untuk memberi, kepada yang jauh, kepada yang dekat, kepada sanak saudara. Itulah yang disebut empat kekuatan 'caturwirya'. Perhatikanlah itu! Janganlah dituruti oleh para pengabdi darma.


19.Caturkalepa
Nihan ta kaleupaseunana, nga. Hana ta sanghya(ng) nermala catur kalepa ngaranya. Ini byaktana, upamana: janma tani, purna, swadanta, (lastare).
Inilah yang disebut kelepasan. Ada yang disebut dengan empat peraturan suci 'catur k Inilah penjelasannya, contohnya orang yang (merasa) kekal 'tani', sempurna ‘purna', tepat 'swadanta', lastare.
Tani ma ngaranya, paka dibuat nadap masang nawara, cwacwaoan, pepelakan, ya tani ngaranya. Puma ngaranya, hanteu dibwaga kahiwangan, katiwasan, hanteu ditwah cara purih, ya purna ngara(n)na. Suda(n)ta ma ngara(n)na, hanteu katebus kapihalang teguh utang, ya sudanta, nga. Lastare ma ngara(n)na, janma banua, hanteu dibwaga kasakit, hanteu dibwaga kabengkeng, ya lastare ngaranya. Nihan sinangguh catur kalepa ngaranya, ling sang pandita. Saki /16v/ tu na k6(n)cakeuneun sang sewaka darma.
Kekal (tani) itu artinya, cepat menyadap memasang nyawara, hewan ternak, tanaman, tani disebutnya. Purna itu artinya, tidak mempunyai kekhawatiran, tidak berlaku seperti umum, purna disebutnya. Sudanta itu artinya, tidak tertebus terhalang, tidak terhalang oleh hutang. Lastare itu artinya, manusia di bumi, tidak merasakan sakit, tidak memiliki kelemahan, lastare disebutnya. Inilah yang disebut empat peraturan suci, ucapan sang pendeta. Begitulah yang harus diperhatikan oleh para pengabdi darma.


20.Trikaya Mandala Parisuda
Ini ma ina na katuhukeuneun nu dipajar trikaya, nu dipajarkeun puhun ning hayu, tangkal ning e(n)dah ta. Hana t.i sanghya(ng) trikaya ma(n)dala parisuda ngaranya, ling mah;i pantadita.
Sedangkan ini adalah yang harus dituruti, yang disebut trikaya, yang disebut-sebut sebagai sumber keselamatan, inti dari keindahan. Ada yang disebut sanghyang trikaya mandala parisuda, ucap maha pendeta.
Tri ngaranya telu, kaya ngaranya pamageuh, mandala ngaranya sarira, suda ma ngara(n)na a(ng)geus kanahwaan. Tuhu trikaya ling sa(ng) pandita, trikaya ning Iwaka lawan para. Ndya ya sinangguh trikaya ling sang pandita? Nihan silwirkeunya: "Kadyangganing manik kanarga, lawan manik sawestra, lawan mas kanaka jati rupa/
Nihan sanghya(ng) tri rahayu ngaranya. Nihan lwirnya: Hana nana pasanta, sabda pasanta, budi pasanta.
Tri itu artinya tiga, kaya berarti penguat, mandala berarti diri sendiri, sedangkan suda sudah diketahui artinya. Ikuti tiga tindakan jasmani 'trikaya', ucap sang pendeta. Bagaimana sesungguhnya tiga tindakan jasmani ucapan oleh pendeta? Inilah perumpamaannya: "Seperti mutiara bertaburan, dan permata yang melimpah,juga seperti etnas yang sempurna wujudnya." Inilah tiga kebaikan yang suci. Inilah wujudnya: ada yang disebut pikiran yang tenang, ucapan yang tenang, dan kelakuan yang tenang.

Ya sinangguh ulah rahayu. Ini byaktana ulah rahayu: umun bakti, atwang ateuang, takut jabat, kwacwap beteoh, e/16r/met imit rajeun leukeun, paka predana. Ya ulah rahayu, nga.
Sabda rahayu ma, sarseh saneh, haat heman peswak karuna, ngaleugeut necep, muperuk ngulas ngala angen, sakwaeh sabda kreta, ya sinangguh sabda rahayu, nga.
Ambek rahayu ngaranya, lihih pirpir caang ahtrah, lega buruan, pa(n)jang tajur. Geus ma dipigima na baksadi, danadi, wastradi, kaneyadi. Ya caturpunya, nga. Ti ina ma humeneng budi, herang tineung, cipta loganda, budi rahayu, diga manik inisuhan, kadi banu di ron sulang, sawet na hdip na rampes ngara(n)na. Yata sinangguh trikaya mandala parisuda ngaranya, ling sang pandita. 
Inilah yang disebut perbuatan baik ‘ulah rahayu’ Inilah penjelasannya perbuatan baik itu: semua orang berbakti, menghormati, cermat /16r/, teliti, rajin, tekun, berbuat keutamaan. Itulah yang disebut perbuatan baik itu.

Ucapan baik 'sabda rahayu itu: murah hati, menyayangi, mencintai, bersimpati, penuh rasa kasihan, mendinginkan hati, senang menghibur, memberi pujian, mengambil hati, semua perkataan yang membawa kesejahteraan, disebutnya ucapan baik. Maksud baik 'ambek rahayu’ itu: bersih teras terang, halaman lapang, kebun menghasilkan. Semua makanan, kekayaan, pakaian, para gadis mendatangkan berkah. Itulah yang disebut empat kebajikan 'caturpunya'. Yaitu perbuatan tenang, pikiran jemih, berpikir lapang, baik budi, ibarat33 air di daun sulang, sebagai hasil dari pikiran yang baik. Inilah yang disebut trikaya mandala parisuda, ucapan Sang Pendeta



21. Caturrahayu
Ini ca(tur)rahayu ngaranya. Silwakanya nihan: "Mas pirak kivamala hi(n)ten." /siloka 8/
Inilah yang disebut dengan empat keselamatan ' caturrahayu'. Inilah silokanya:
"Emas perak permata intan."
/siloka 8/
Kalinganya: (Mas ta ma ngaranya), sabda tuhu tepei /15v/ b(e)ner. Byakta pancaksara. Pirak ta ma ngara(n)na, ambek kreta, ywagya rahayu. Kwamala ta ma ngara(n)na, geui(ng) na caang padang, herang lega lwaganda, angen- angen(n)a. Hinten ma ngara(n)na, cangcing seuri semu imut semu guyu, rame ambek.
Maksudnya, yang disebut emas itu, ucapan yang patuh, tepat dan benar. Bukti nyata dari pancaksara. Yang disebut perak itu, tekad yang baik, patut, pantas. Yang disebut permata itu, pikirannya terang, bening, luas, keinginannya. Yang disebut intan itu mudah tertawa, murah senyum, baik hati.
Ini artana deui. Nu kangken mas ta ma, na kanaka jati rupa. Nu kangken pirak ta ma, na manik sawestra. Nu kangken kwamala ta ma, na manik nirguna. Nu kangken hi(n)ten ta ma, na kanaka santangwa. Yata sinangguh caturrahayu, nga. 
Ini juga artinya: Yang diibaratkan emas itu, adalah emas yang sempuma bentuknya. Yang diibaratkan perak itu, pada permata yang disukai banyak orang. Yang diibaratkan permata itu, adalah mutiara berkilau. Yang diibaratkan intan itu, adalah emas. Itulah yang disebut empat kebaikan ‘catur rahayu' itu.


22.Dasasila
Ini ma ina hayu na temen, dingaranan sanghya(ng) dasa sila. Dasa ta ma sapuluh, sila ta ma ngara(n)na guna. Byaktanya nihan: swatra, caksuh, gema, jehwa, wak, tewek, pani, pastra, payu, pada. Yata dasasila ngara(n)na.
Ini adalah keselamatan yang sesungguhnya, dinamakan sepuluh tingkah laku yang suci 'sanghyang dasasila'. Dasa itu berarti sepuluh, sila itu berarti tingkah laku. Inilah kenyataannya: bunyi 'swatra', pandangan ‘caksuh’ penciuman 'gerna', pencecap 'jelnva', ucapan 'wak', peraba 'tewek', tangan 'pani\ kelamin 'pastra', dubur ‘payu’, kaki 'padar. Itulah yang disebut sepuluh tingkah laku yang suci 'dasasila'.


23.Dasamarga
Ini dasamarga ngara(n)na. Swatra ngaran ning talinga. Apa wisaya ning talinga? Sing hala sing sa /15r/lah(a)ken [na], ya hayu reungeuakenna. Caksuh ngaraning mata, sing hala sing salahaken, ya hayu twatwana ken. Gema ngaraning irung, sing hala sing salahaken, sing hayu ambungaken/ Jihwa ngaraning lidah, sing hala sing salah(a)ken[na], ya hayu rasaaken. Wak ngaraning sungut, sing hala sing salahaken”, ya hayu sabdaaken. Tewek ngaraning kulit. Apa wisaya ninj; kulit? Sing hala sing salahaken, ya hayu presaaken. Pani ngaraning tangan. Apa wisayaning tangan? Sing hala sinj; salahaken, ya hayu gamelaken. Payu ngaraning tumbung, sing hala sing salahaken, ya hayu isingaken. Pastni ngaraning purusa, apa wisaya ning purusa? Sing hala sing salahaken, sing hayu uyuhaken. Pada ngaraning suku. Apa wisaya ning suku ? Sing hala salahaken, Ya haya lakuaken. Ya dasaramrga /28/ ngaranya.
Inilah yang disebut sepuluh cara 'dasamarga'. Swatra itu artinya telinga. Apa dimensi dari telinga itu? Celakalah yang menyalahgunakannya. Karena itu dengarlah hal-hal yang baik. Caksuh itu artinya mata, celakalah yang menyalahgunakannya, jadi pandangiah hal-hal yang baik. Gerna itu artinya hidung, celakalah yang menyalahgunakannya, jadi ciumlah hal-hal yang baik. Jihwa itu artinya lidah. Celakalah orang yang menyalahgunakan lidah. Jadi cecaplah hal-hal yang baik. Wak itu artinya mulut. Celakalah orang yang menyalahgunakan mulut. Jadi berkatalah hal-hal yang baik. Tewek itu artinya kulit. Apakah dimensi dari kulit itu? Celakalah orang yang menyalahgunakan kulit. Jadi gunakan untuk merasakan hal-hal yang baik. Pani itu artinya tangan. Apakah dimensi dari tangan itu? Celakalah orang yang menyalahgunakannya. Jadi peganglah hal-hal yang baik. Payu itu artinya dubur. Celakalah orang yang menyalah-gunakannya. Jadi gunakan untuk buang air dengan baik. Pastra itu artinya kelamin. Apakah dimensi dari kelamin itu? Celakalah orang yang menyalah gunakannya, jadi kencinglah dengan baik. Pada itu artinya kaki. Apakah dimensi dari kaki itu? Celakalah orang yang menyalahgunakannya. Jadi benalanlah untuk hal-hal yang baik. Inilah yang disebut sepuluh cara 'dasamarga' itu.


24.Dasaindriya
Ini ma dasaindriya, nga. Swatra indriya, haneng talinga. Sanika (ri) pananta, kurungan sang hyang atma, pametuan ikang hdap.
Caksuh indriya haneng mata. Sanika (ri) pananta ya karana sanghyang atma, pametuan nikang hdap, manwa (ng) twan rupa warna paknanya.
Gerna i(n)driya haneng irung. Sanika (ri) pananta, karana sang hyang atma, mangambung pak(eun)nanya, pam(e)tuan ni[ng]kang hdap.
Inilah yang disebut sepuluh alat persepsi ‘dasaindria’. Indra pendengaran itu ada pada telinga. Semua menjadi ada, karena) kurungan dari jiwa yang suci 'sanghyang aima’, keluamya dari pikiran.

Indra penglihatan itu ada pada mata. Semua menjadi ada, karena ada jiwa yang suci, keluarnya dari pikiran. Gunanya untuk melihat bentuk dan warna.

Indra penciuman itu ada pada hidung. Semua menjadi ada, karena ada jiwa yang suci. Gunanya untuk mencium, keluarnya dari pikiran.

Indra perasa itu ada pada lidah. Semua menjadi ada, karena ada jiwa yang suci. Gunanya adalah untuk merasakan kelezatan, keluarnya dari pikiran.

Jihwa i(n)driya haneng lidah. Sanika (ri) pananta, ya karana sang hyang atma, ngarasa sadrasa pakeun(n)anyii pametuan nikang hdap.
Wak i(n)driya haneng tutup. Sanika ri pananta, ya karana sang hyang atma, manabda pakeu(n)nanya, pam(e)tuan nikang hedap.
Tewek i(n)driya haneng kulit. Sanika ri pananta, ya karana sang hyang atma, pamrasa paknanya, pam(e)tuan nikang hdap.
Pani /28r/ i(n)driya haneng tangan. Sanika ri pananta, ya karana sang hya(ng) atma, magamel paknanya, pametuan nika(ng) hdap.
Payu i(n)driya haneng leut, sanika ri pananta, karana sang hya(ng) atma, [pametuan nikang hdap] manghetut pak(eun)nanya, pametuan nikang hdap.
Pastra i(n)driya haneng purusa, sanika ri pananta, ya karana sang hya(ng) atma, pak(eun)nanya pasuklas wanita lawan mangeuyeuh, pametuan nikang hdap.
Pada i(n)driya haneng suku. Sanika ri pananta, ya karana sanghya(ng) atma, lumaku pak(eun)nanya, pametuan nikang hdap. Yata sinangguh dasasila nga.

Indra pengucap itu ada pada mulut. Semua menjadi ada ada, karena ada jiwa yang suci. Kegunaannya untuk berbicara, keluarnya dari pikiran.

Indra peraba ada pada kulit. Semua menjadi ada, karena ada jiwa yang suci. Gunanya adalah untuk merasa, keluarnya dari pikiran.

Indra penggenggam ada pada tangan. Semua menjadi ada, karena ada jiwa yang suci. Gunanya adalah untuk menyentuh, keluarnya dari pikiran.

Indra pembuangan ada pada pantat, Semua menjadi ada, karena ada jiwa yang suci, gunanya adalah untuk buang angin, keluarnya dari pikiran.

Indra senggama ada pada kelamin. Semua menjadi ada, karena ada jiwa yang suci. Gunanya adalah untuk bersenggama dan kencing, keluarnya dari pikiran.

Indra untuk berjalan ada pada kaki. Semua menjadi ada, karena adanya jiwa yang suci. Kegunaannya untuk benalan, keluarnya dari pikiran. Itulah yang disebut dengan dasa indria.



25.Dasapangaku
Ini dasapangaku ngara(n)na, inakunya ata yn pangrungunya, panwan(n)ya, panga(m)bungnya, pamastunyn, pawisanya, pangitnya, panguyuhnya, panglakunya. Hana san/ mangaku, hana sang mangreungeu, hana sanghya(ng) manik kumangbang /27r/ ya dasapangaku ngara(n)na.
Inilah yang disebut sepuluh pengakuan 'dasapangaku', pengakuannya itu pendengarannya, penglihatannya, penciumannya, pengucapannya, saluran kencingnya, pelangkahnya. Ada yang berkata, ada yang mendengar, ada mutiara suci yang mengambang. Yaitu yang disebut sepuluh pengakuan 'dasapangaku'.


26. Dasautama
Ini dasautama ngara(n)na. Byaktanya nihan: hana swatrah, hana reungeu, hana sang mangreungeu, hana utama. Hana caksuh, hana tumwan, hana sang tumwan, hana utama. Hana gema hana (panga)mbung, (hana sang mangambung), hana utama. Hana jehwa, hana rasa, hana sang mangrasa, hana utama. Hana tuturaken, hana sabda hana sang manabda, (hana utama). Hana tewek, hana mresa, (hana sang mresa), hana utama. Hani pani, hana gamel, hana sang manggamel, hana utama. Hana payu, hana ngising, (hana sang mangising), hana utama. Hana pastra, hana nguyuh, (hana sang manguyuh), hana utama. Hana pada, hana laku, hana sang manglaku, hana utama. Yata sinangguh dasautama, nga.
Inilah yang disebut sepuluh keutamaan ‘dasautama’. Ini penjelasannya: ada telinga, ada pendengaran, ada yang mendengar, ada keutamaannya. Ada mata, ada penglihatan, ada yang menglihat, ada keutamaannya. Ada hidung, ada penciuman, ada yang mencium, ada keutamaannya. Ada lidah, ada rasa, ada yang merasakan, ada keutamaannya. Ada mulut, ada perkataan, ada yang mengatakan, ada keutamaannya. Ada kuiit, ada perasaan, ada yang dirasakan, ada keutamaannya. Ada tangan, ada pegangan, ada yang memegang, ada keutamaannya. Ada dubur, ada pembuangan, ada yang buang air, ada keutamaannya. Ada kelamin, ada kencing, ada yang kencing, ada keutamaannya. Ada kaki, ada jalan, ada yang benalan, ada keutamaannya. Inilah yang disebut sepuluh keutamaan 'dasautama'.


27.  Dasapasanta
Ini dasapas(an)ta ngaranya, byaktanya nihan: dana, sila, santi, wirya, (byana), prana, karuna, mudita, mestri, upeksa. Ka: dana [di/du] ngaranya, mangka ngeunah tineung ka nu reya, wi/27v/hikan twah. Wirya ngaranya, wri teher duga- duga, pri mi guna na pirampeseun. Byana ngaranya, nahwa di tineung di maneh. Prenya ngara(n)na, useun ngalaan pimalaeun di sarira swarangan. Bengkeng geui(ng) na dek mitineungkeun maneh, deung mumul nieun pirisieun sakalih. Mudita ngaranya, hanteu lipi dipikabisaeun nu reya. Mestri ngaranya, nahwa guna rahayu, pakeun ngeunah tineung ka nu reya. Upeksa ngaranya, teu bengkeng, ku gwac6 ku rampes. Yata sinangguh dasapasanta ngaranya.
Inilah yang disebut sepuluh penenang ‘dasapasanta’ Inilah kenyataannya: murah hati 'dana', sopan 'sila', santi, kuat ‘urirya', byana, berhati mulia ‘pranya', kasihan 'karuna', gembira 'mudita, bersahabat 'rnestri', terang hati 'upeksa'. Maksudnya, yang disebut dana itu, berpikiran baik terhadap orang lain. Yang disebut kuat 'wirya'itu, mengetahui kemudian berani berterus terang, dalam berbuat suatu hal yang membawa kebaikan. Yang disebut byana itu, mengetahui pikiran diri sendiri. Yang disebut prenya itu, cepat meninggalkan hal-hal yang mengakibatkan kesengsaraan pada dirinya sendiri. Halus pikiran serta mau memikirkan diri sendiri, juga tidak mau membuat hal yang membuat orang lain tidak enak. Yang disebut gembira mudita itu, tidak melupakan jasa pemberian dari orang banyak. Yang disebut mestri itu, mengetahui tingkah laku yang baik, sehingga membuat enak hati perasaan orang lain. Upeksa itu artinya, tidak merasa lemah karena keburukan atau kebaikan. Itulah yang disebut sepuluh penenang 'dasapasanta'.


28.  Dasabumi
Ini ma inana pigunaeun temen, nu dipajarkeun dasabumi. Nihan silwakanya: Agem rahayem gunyam, tivah titane halem, kurruwati kusalah mahat, gawayaken ika kusalah wisesa /Siloka 9/ Kusalah wisesa [ne] ngaranya, asih /26v/ bakti, greyatna, gwarawa duga-duga, santa karana, anumwada, anumana, alemba ateuang. Yata sinangguh dasabumi ngaranya.
Sedangkan ini adalah yang harus dilakukan oleh yang bersungguh-sungguh, yang biasa disebut dasa bumi. Inilah silokanya: Agent rahayem gunyam, twah citane halem, kurruwati kusalah mahat, gawayyyakeun ika kusalah wisesa /Siloka 9/

Yang disebut kekuasaan yang baik 'kusalah wisesa' itu: mencintai 'asih',berbakti 'bakti', berhati lembut 'greyatna', menghormati 'gorawajujur 'duga-duga', ramah 'santa', merasa kasihan 'karuna', menunjukkan simpati 'anumwada', menunjukkan perhatian. 'anumana , alemba, sopan 'ateuang . Itulah yang disebut sepuluh bumi 'dasabumi'.


29. Dasawisesa
Ini dasawisesa ngaranya. Artanya nihan: Sanghya(ng) swatra tan kareungeu, apa(n) sira sang mangreungeu, sang hya(ng) tanpa kareungeu. Hyang caksuh tan katwangtwan, apan (sira) sang ma tumwan, sang hya(ng) tan katingalan. Hya(ng) gerna tan kaambung, apan[a] sira sang mangambung, sang hyang tanpa kaambung. Hya(ng) jihwa tan karasa, apan sira sang mangrasa, sang hyang tanpa karasa. Hya(ng) wak tan kasabda, apan sira sang manabda, sang hya(ng) tanpa kasabda. Hya(ng) tewek tan kapresa, apan sira sang nga mre(sa), sang hya(ng) tanpa kaprasa. Hya(ng) pani tan kagamel, apan sira sang manggamel, sang hya(ng) tanpa gamel. Hya(ng) payu tan kaising, apan sira tan mangising, sang hya(ng) tanpa kaising. Hya(ng) pastra /26r/ tan kauyuh, apan sira sang manguyuh. Hya(ng) pada tan lumaku, apan sira sang malaku, sang hya(ng) tanpa kalaku. Yata sinangguh dasawisesa nga.
Inilah yang disebut dengan sepuluh kekuasaan 'dasawisesa'. Inilah artinya: Tuhan dari telinga itu tidak terdengar, karena Dialah yang Maha Mendengar, Tuhan yang tidak terdengar. Tuhan dari mata itu tidak terlihat, karena Dialah yang Maha Melihat, Tuhan yang tidak terlihat. Tuhan dari hidung itu tidak tercium, karena Dialah yang Maha Mencium, Tuhan yang tidak tercium. Tuhan dari lidah itu tidak terasa, karena Dialah yang Maha Merasa, Tuhan yang tidak terasa. Tuhan dari mulut itu tidak terkatakan, karena Dialah yang Maha Berkata, Tuhan yang tidak terkatakan. Tuhan dari kulit itu tidak teraba, karena Dialah yang (Maha) Meraba, Tuhan yang tidak teraba. Tuhan dari tangan itu tidak terpegang, karena Dialah yang Memegang, Tuhan yang tidak terpegang. Tuhan dari dubur itu tidak terekresikan, karena Dia tidak buang air, Tuhan yang tidak buang air. Inilah yang disebut sepuluh kekuasaan 'dasa wisesa itu.


30. Dasa Mahawisesa
Ini ma dasa-mahawisesa, eta: Sang hya(ng) swatra inawakanta, mana wisesa ku nu maha wisesa, eta. Sang hya(ng) caksuh inawakanta, mana wisesa ku nu maha wisesa, eta. Sang hya(ng) grena inawakanta, mana wisesa ku nu maha wisesa, eta. Hya(ng) jihwa inawakanta, mana wisesa maka nu maha wisesa, eta. Hya(ng) wak inawakanta, mana wisesa ku nu maha wisesa, eta. Hya(ng) tewek inawakan ta, mana wisesa ma, ku nu maha wisesa, tan w(e)nang wisesa, eta. Hya(ng) pani inawakanta, mana wisesa ma, ku nu maha wisesa. Hya(ng) payu inawakan ta, mana wisesa ma, ku nu maha wisesa /25v/ [sa], tan hana wisesa, eta. Hya(ng) pastra inawakanta, mana wisesa ma, ku nu maha wisesa [ma, ku nu maha wisesa], Hya(ng) pada inawakanta, mana wisesa ma, ku nu maha wisesa, tan hana wisesa, eta. Yata sinangguh dasa(maha)wisesa nga.
Sedangkan ini yang disebut sepuluh kekuasaan agung 'dasamahawisesa'. Inilah artinya: Telinga yang ada dalam tubuhmu, bisa berkuasa berkat Vang Maha Kuasa, itulah. Mata yang ada dalam tubuhmu, bisa berkuasa berkat Yang Maha Kuasa, itulah. Hidung yang ada dalam tubuhmu, bisa berkuasa berkat Yang Maha Kuasa, itulah. Lidah yang ada dalam tubuhmu, bisa berkuasa berkat Yang Maha Kuasa, itulah. Mulut yang ada dalam tubuhmu, bisa berkuasa berkat Yang Maha Kuasa, itulah. Kulit yang ada dalam tubuhmu, bisa berkuasa berkat Yang Maha Kuasa, kita tidak punya kuasa, itulah. Tangan yang ada dalam tubuhmu, bisa berkuasa berkat Yang Maha Kuasa, itulah. Dubur yang ada dalam tubuhmu, bisa berkuasa berkat Yang Maha Kuasa. Kita tidak punya kuasa. Kelamin yang ada dalam tubuhmu, bisa berkuasa berkat Yang Maha Kuasa. Mata yang ada dalam tubuhmu, bisa berkuasa berkat yang maha kuasa, kita tidak punya kuasa, itulah.


31. Dasatankawisesa
Ini dasa(tan)(ka)wisesa ngaranya. Artanya nihan: Tan hana swatrah, tan hana inawakanta, tan hana pina[h]ka papanta. Tan hana caksuh, tan hana inawakanta, tan hana pinahka papanta kalesanta. Tan ha(na) gerna, (tan hana inawakanta), tan hana pinah kapapanta. Tan hana jihwa, tan (hana) inawakanta, tan hana pinahka papanta. Tan hana wak tan hana (ina)wakanta, tan hana pinahka papa kalesa ta. Tan hana tewek tan hana inawakanta /25r/ tan hana pina[h]ka papanta. Tan hana pani, tan hana inawakanta, tan hana pina[h]ka papanta. [Tan hana inawakanta, tan hana pinah kapapanta] Tan hana pastra, tan hana inawakanta, tan hana pina[h]ka papanta. Tan hana pada, tan hana inawakanta, tan hana pina[h]ka papanta, kabeh.Ka: tan na reungeu, tan na rupa, tan na ganda, tan na wasta, tan na prasa, tan na guna, tan na pangan, tan na ngenum, tan na prasa, tan na kahyanya kabeh. Yata (da)sa -tan kawisesa ngaranya.
Inilah yang disebut sepuluh ketidak-berdayaan tankawisesa'. Inilah artinya: Tidak ada telinga, tidak ada tubuhmu, tidak ada penderitaan padamu. Tidak ada mata, tidak ada tubuhmu, tidak ada kesengsaraan dan penderitaan padamu. Tidak ada hidung, tidak ada tubuhmu, tidak ada penderitaan padamu. Tidak ada lidah, tidak ada tubuhmu, tidak ada penderitaan padamu. Tidak ada mulut, tidak ada tubuhmu, tidak ada penderitaan padamu. Tidak ada kulit, tidak ada tubuhmu, tidak ada penderitaan padamu. Tidak ada tangan, tidak ada tubuhmu, tidak ada penderitaan padamu.

Maksudnya, tidak dalam pendengaran, tidak dalam bentuk, tidak dalam kata, tidak dalam perasaan, tidak dalam tingkah laku, tidak dalam makanan, tidak dalam minuman, tidak dalam merasakan, tidak dalam (bentuk) ketuhanan semua. Itulah yang disebut sepuluh ketidak-berdayaan 'dasa-tankawisesa.


32. Caturmulia, Caturutama
Muwah nihan pawerah mami sang sewaka darma. Hana ta sang hya(ng) caturmulia ngaranya, ya caturutama nga. Artanya nihan: Pina[h]ka parahu, pinaka banawa, pi/24v/na[h](ka) bahetra, pinah(ka) jwang.
Nu ka(ng)ken parahu ta ma, na ulah pasanta. Nu ka(ng)ken banawa ta ma, na sabda pasanta. Nu ka(ng)ken bahetra ta ma, na ambek pasanta. Nu ka(rig)ken jwang ta ma, na geui(ng) atisti pasanta.
Sira ta sa(ng) sida jati ngaranya, sang ywagiswar.i ngaranya, sira ta sang pandita ngaranira, sira sang wiku ngaranira. Yata sinangguh caturmulya. Yata caturutam.i ngaranya.
Inilah juga ajaran untuk para pengabdi darma. Ada yang disebut empat kemuliaan ‘catur mulin', yang disebut juga empat keutamaan 'caturutama'. Ini artinya: ibarat perahu, ibarat kapal, ibarat bahtera, ibarat jorig.

Inilah maksudnya: Yang diibaratkan perahu itu, dalam perbuatan yang mulia. Yang diibaratkan kapal itu, dalam ucapan yang mulia. Yang diibaratkan bahtera itu, dalam hati yang mulia. Yang diibaratkan jong itu, dalam pikiran yang suci dan mulia.

Ialah yang disebut denganSang Kesempurnaan Sejati, ialah sang yogiswara, ialah sang pendeta, ialah sang wiku. Itulah yang disebut empat kemuliaan 'catur mulia’ Itulah yang disebut empat keutamaan 'catur utama'.


33. Caturnermala
Ini sang hya(ng) caturnermala ngaranya. Ya sang hya(ng) manik nermala suda ma h(e)neng, sang hya(ng) manik nermala suda ma li(ng)lang, sang hya(ng) manik nermala suda ma putih. Ya sang cita nermala.Nihan muwah kayatnakna, hana ya wwat ning ra(m)pes ngaranya, ya sang 6(n)dah larangan, ya sanghya(ng) hayu.Ini kaleupas(eun)nana ngaranya, sanghya(ng) nirmala, ya caturmwakta ngaranya, leupas, lenep, mwaktah, /24r/ hilang. Yata caturm(w)aktah ngaranya. Ya ika raseyakeun sang sewaka darma.
Inilah yang disebut empat kesucian 'caturnermala' yang suci. Sang mu tiara suci yang sempurna itu hening, sang mutiara suci yang sempurna itu bersih, sang mutiara suci yang sempurna itu putih. Itulah angan-angan yang suci.

Ini juga yang harus diperhatikan, ada yang disebut awal dari kebaikan, yaitu sang indah larangan, yaitu sang kebaikan suci ‘sanghyang hayu .

Inilah keadaan terbebasnya jiwa, keadaan sangat suci, yaitu empat keadaan bebas 'catur mwaktalepas, bebas, moksa, /24r/ (dan) hilang. Itulah yang disebut dengan empat keadaan bebas 'catur mwaktah'. Yaitu yang harus dirahasiakan oleh sang pengabdi darma.


34. Ndah Sang Hyang Hayu
Ini sad 2, artanya NDAH SANG HYA(NG) HAYU, KA. TA, A. Nu NEUN ta ma, upamana ra tuhu mihdep, umangm angen sabuatna di sang hya(ng) singasana, bjal tiint pangatistian, yata NEUN ngaranya. [I] Nu DAH ta ma, mwanj; tarahan. Nu SANG ta ma, basana swarangan, tan hana karonyit nguni, katelunya wirehan. Basana HYANG ta ma, urut ti heul.i Basana HAYU ta ma, basana hampang, kadi ku pusuh kacli kapuk, sarirana. Yata ma 2 nya nu rampes. 7. 2. Yata sany; aronge.
Ini ro (2) artana: basana lanang h(i)ji, wad wan h(i)ji, ro (2), nga. Tri artanya, inana Prebu Rama Resi. Lima artana Brahma, Wisnu, Iswa /23v/ra, Mahadewa, Siwah; Sang Kara, Garga, Mestri, Purusya, Patanjala; I(n)dra, Yama, Baruna, Kwawera, Besawama. Yata paficadewata ngaranya. Pitu artanya, saptapatala, saptabwana, saptaswarga, saptasunya, kanisreyasan. Yata kalepa carita ngaranya (7).
Inilah kenyataan angka 2, artinya pada kalimat "NDAH SANG HYA(NG) HAYU". Yang disebut NEN itu, umpamanya setia untuk berpikir, berkeinginan ketika berada dalam singgasana suci, keluar dari ketetapan, itulah yang disebut NEN. Yang disebut DAH itu artinya, mau memberikan kekayaan, kepada sang prebu, rama, resi, disi, dan tarahan. Yang disebut SANG itu, adalah satu, tidak ada yang kedua, ataupun yang ketiga. HYANG itu artinya peninggalan para leluhur. HAYU itu, artinya ringan, ibarat kuncup bunga ibarat kapuk dirinya itu, itulah dua yang baik. (7), (2). Itulah sang ngabange?

Inilah artinya dua: jejaka satu, gadis satu. Itulah yang disebut dua. Tiga itu artinya mereka yang disebut prabu, rama dan resi. Lima itu artinya: Brahma, Wisnu, Iswara, Mahadewa, dan Siwa; Sang kara, Garga, Mestri, Purusya, Patanjala; I(n)dra, Yama, Baruna, Kowera, Besawarna. Itulah yang disebut panca dewata (lima dewata). Tujuh artinya, tujuh dunia di bawah bumi 'sapta patala', tujuh dunia 'sapta bwana', tujuh surga ' sivarga’, tujuh kehampaan 'sapta sunya’, kebahagiaan terunggul 'kanisreyasan'. Itulah yang disebut aturan suci ‘kalepa (7).


35.  Tigaajnana
Ini tiga nu reya ngara(n)na, tiga paksa (3), tiga anawasta (3), pangajnanaan (4), anana ginaway (4). Ini bayu sabda hdip, di nu reya, nu nali wreta di bwana, nu niluman ka kayu ka batu ka lemah ka cai, ka sarwwa tumuwuh, ka sarwwa satwa (3). Ini tiga di sang pandita, ngara(n)na, tiga sadana. Tiga ta ma telu, sadana ta ma drebya (4). Ini tiga tepet ngara(n)na. Ini A, ini NA, ini NA. Yata sinangguh tiga tepet basa ngara(n)na.Ndya kapangguhan ikang tiga ri sang pandita? /23ry Kasih hana ranak dewata sang ulun, ri kapangguhan nikang A, nikang NA, nikang NA?
Inilah tiga yang banyak: tiga maksud, (3), tiga jalan yang benar 'tiga anawasta 13), pangajnanaan (4), anyana ginaway (4). Inilah bayu sabda hdip, pada orang banyak, yang menjadikan dan menggerakkan39 di dunia, yang nyeluman pada kayu, batu, tanah, air, semua tumbuhan, dan pada semua binatang. (3 : Inilah unsur tiga pada sang pendeta, dinamakan tiga kekayaan 'tiga sadana'. Tiga berarti tiga, sadana berarti kekayaan (4). Inilah yang disebut tiga yang tetap. Inilah A, inilah NA, inilah NA. Itulah yang disebut tiga perkataan yang tetap.

"Bagaimana tiga unsur pada Sang Pendeta itu dapat ditemukan? /23r/ Berikanlah kepada anak dewata hambamu ini, dimana tempat ditemukannya A, NA, dan NA itu?"

AUM. Nihan ta! Kami tula beda rumuhun. Pangawrahan ta ri tepet ning tiga. Apa kari ngaran nikang wungawari, srigading, aswaka? Tuduh denta, tu(ng)gal kariya.
AUM "Inilah. Terlebih dahulu aku terangkan perbedaan sebagai pembanding. Pengetahuan tentang yang tepat dari yang tiga. Apa artinya wungawari 'kembang wera', srigading, dan asoka itu? Tunjukanlah olehmu, kesatuan dari itu semua!"

AUM. Beda ika pwangkulun, wungawari ata wungawari, srigading ata srigading, aswaka ata [ata] aswaka. Pwangkulun, seguh ika wuwus ta.
Ma(ng)kana tekang tiga, panula beda sarjawa, sarduga- duga, si tepet si pretiaksa.
Da nihan panula beda rumuhun. Irikang A. Apa kari masuk metu manghawan ri gema lawan ring tutuk ta? Unamana praweksanim, gunanya ngengke ra sariranta. Bayu uswasa pwangkulun. Ya tekang A ngaranya ling sang pandita.
AUM Itu tetap berbeda tuanku! Wungawari tetaplah wungawari, srigading tetaplah srigading, dan asoka tetaplah asoka. Tuanku, itulah yang bisa dikatakan.

Jadi, seperti itulah yang tiga, yang bisa membedakan antara yang jujur, yang tulus hati, yang tepat dan jelas.

Terlebih dahulu, inilah pembanding perbedaan itu. Inilah yang terdapat dalam A. Apakah yang masuk dan keluar melalui hidung dan mulut itu? Persamaannya adalah kematian, disinilah unsur pokok dalam tubuh kita.
Bayu adalah pernapasan, Tuan.
Itulah yang disebut A. Ucap sang pendeta.
Nihan takwanaken muwah yan terika. Apa kari ngaranya? Ikang kareungeu, denya kari geureuh heter, nikanj’, sarwwa janma /22v/ Apa kari ngaran ling ta? Sabdii pwangkulun. Ya tekang NA ngara(n)na ling sang pandita.
Nihan takwanaken muwah, [nihan takwanakne muwah | taya wre kariya. Aparan nika tinekaken ta? Ri wekas nikan;, bwana: lwar, kidul, kulwan, wetan, sakedap humaUwat ri tasik, les lung ngiceup teka muwah. Apa kari ling ta anaku? (hdap pwangkulun).Ya tekang NA ngaranya ling sang pandita.
Inilah yang akan ditanyakan juga. Apakah disebutnya, (sesuatu) yang terdengar, sebabnya terdengar suara deru dan gemuruh, pada semua manusia? Apakah artinya ucapan itu?
Sabda tuanku.
Itulah yang disebut NA. Ucap sang Pendeta.

Inilah yang akan ditanyakan juga. Pengetahuan akan tugas. Apakah yang menyebabkan tercapainya itu? Dari batas dunia; utara, selatan, barat, timurr lalu sesaat melewati Iaut. Apakah artinya ucapan itu anakku?
Hedap Tuan.
Itulah yang disebut NA. Ucap sang pendeta.
Yata matangyan sinangguh bayu sabda hdep ngaranya, nu gelar di bwana. Yata sinangguh tiga sadana ngaranya, ya panekaken nikang rat pina[h]ka adelan, nikang sarwwa ja(n)ma kabeh.
Ini nu wreta di sarira. Bayu pina[h]ka hurip, masuk metu ring rung ta. Yata pina[h](ka) uswasanta. Ya sinangguh tepet bener, pretyaksa. Yana temen ra sarira ngaranya. Sabda ngaranya, ikang sabda, ya pina[h]ka pangwastu ri hala hayu, pangaranan ri swara byanya, ya pina[h]ka wuwusta. Hdap ngaranya, ikang hdap, pangangen-angen ta ri madwah maparek.
A ma ngaranya i/22r/kang bayu, NA ma ngaranya ikang sabda, NA ma ngaranya ikang hdap. Pangeusi nika tiga AJNANA, nga. Purba paksa sang pandita. Apa desanakeun? Tiga ta ma telu, ajnana ta ma nu kasampeuran. Ya ngaran sang maha wisesa (5).
Itulah sebabnya disebut bayu sabda yang tercipta di dunia, yaitu disebut tiga kekayaan tiga sadana', yang didatangkan ke dunia untuk dijadikan pegangan bagi seluruh manusia.

(nilah yang tenadi dalam diri. Bayu yang dijadikan kehidupan, masuk dan keluar melalui hidungmu. Yaitu inti pernapasanmu. Itulah yang disebut tetap, benar, dan jelas. Artinya selalu bergerak dalam diri. Sabda itu, dalam ucapan, yang dijadikan ucapan dalam kecelakaan dan keselamatan, penamaan dari semua suara, yang dijadikan perkataan. Hedap itu, dalam pikiran, (dan) angan-angan baik jauh maupun dekat.

A itu ada pada napas ‘bayu', NA itu ada pada ucapan ‘sabda', NA itu ada pada pikiran 'hedap'. Itulah yang mengisi tiga AJNANA. Awal tujuan sang pendeta. Apakah bagian-bagiannya itu? Tiga itu artinya (jumlah) tiga, AJNANA itu artinya yang tercapai. Nama dari Yang Maha Kuasa.


36. Ajnyuana Jati
Ndeh ya sinangguh ajnana jati ngaranya. Tan kaw(e)nang wineh hanak ri sisya, tan kaw(e)nang ginaway ga(wa)y. Ajnana ta ma, jati ta ma, puhun nu wisesa (4).Ini kamulyan, pawwatan suka lawan duka, enak (lawan lara). Yata matangyan wwit ning sakti lawan bisa; wwit ning kinateuangan; wwit ning kinahanan; wwit ning sinembah ring sang pandita, ri hana bayu sabda hdap, ri sariranta. Yan na hilang ikang bayu sabda hdap, ri sariranta.Mari sinembah, maring pinuja[p] ngaranya, ikang hdap pina[h]ka hdap. Ning prena, wicitra ikang hdap. Yata tepet /35v/ bener ngaranya. Ya na temen pretyeksa ri sarira ngaranya. Yata sinangguh (tiga) t(e)pet ngaranya. Tiga ma telu, tepet ta ma ngaranya wisesa.
Inilah yang disebut inti pengetahuan terunggul 'ajnana jati' itu. Tidak mempunyai jangkauan dalam memberi anak dan siswa, tidak mempunyai jangkauan pekenaan. Itulah pengetahuan terunggul 'ajnana’ dan inti 'jati' itu, ialah sumber dari Vang Kuasa.

Inilah kemuliaan, awal dari suka dan duka, kesenangan dan penderitaan. Itulah sebab dari kekuatan dan kemampuan; awal dari kesopanan; awal dari mendiami tempat, awal dari sembahnya sang pendeta, ialah pada adanya bayu, sabda, dan hdap yang ada pada dirimu. Karena hilang itu terdapat pada bayu, sabda, hdap, yang terdapat dalam diri.

Arti selesainya menyembah dan memuja, yaitu dalam pikiran yang menjadikan hedap. Dalam napas kehidupan, dan dalam macam-macam pikiran. Itulah yang tetap dan benar. Demikianlah sesungguhnya bahwa diri kita mengetahui dengan jelas. Itulah arti dari tetap itu. Tiga itu artinya (jumlah) tiga, tetap itu artinya yang berkuasa.


37.  Katunggalan
Ini katu(ng)galannana. Nu tepet ta ma ya pangangen- angen madwah maparek sakalahuprabnya. Paranya: tan kasukeran[an] deneng suker, ya tumepi ri andabwana, swargapatala; tan katingalan deneng wengi.Yata sinangguh bwangbwang bwatwas bungbang leupas. Nu na [nu na] tepet, nu rasti sing sakaharepnya, lunga tan kinawrehan? Apa ngaranya, mangkana?
AUM. Angen-angen pwangkulun. Ya tekang sanghya(ng) (a)jhana, ling Sang Pandita. Yata patu(ng)galan tiga tepet. Tini(m)palaken reuseu maka yata wangkeuy ngaranya. Yata ma(ta)ngyan wwit ning mulya temen, Sanghya(ng) ajnana wisesa /35r/. Ndya Iwimya sinangguh mulya temen? Nihan upadyanta: kadyangganing kadatwan mesi mas manik dwadwat muliya raja ywagya, tuhu mulya ika kabeh, nihan ri hana sang hya(ng) bayu sabda hdep. Nihan ajnana ri sariranta.
Inilah bentuk tunggalnya. Yang tetap itu adalah pikiran jauh maupun dekat pada kemegahan cahaya yang nampak. Tujuannya: tidak mendapatkan kesusahan dari segala kesusahan, sampai pada dunia 1 andabwana', surga dunia ' swargapatala; tidak terlihat di semua malam hari.

Itulah yang disebutkelegaan yang sesungguhnya ‘bongbong botos bungbang leupas'. Yang tersembunyi, yang terdalam dari apapun keinginannya. Jika demikian, apakah artinya?

AUM. Angan-angan Tuan.
Yaitu dalam pengetahuan terunggul 'Sang Hyang Ajnana', ucap Sang Pendeta. 'tulah kesatuan dari tiga yang tetap. Melepaskan reuseu maka disebut uwngkeuy. Itulah sebabnya disebut sebagai awal dari kemuliaan yang sesungguhnya, (yaitu) kesucian pengetahuan terunggul 'Sang Hyang Ajnana'. Bagaimanakah maksudnya kemuliaan itu? Inilah perumpamaannya: ibarat keraton yang berisi emas, permata, dan dodot kemuliaan dari raja yang agung. Semua taat mulia. Inilah maksud adanya kesucian dari bayu, sabda, dan hedap. Inilah pengetahuan untuk dirimu.
AUM. Tan hana waneh sanghya(ng) ajnana ni mwamah mabayu, masabda mahdap, sang hya(ng) ajnana wisesa. Kalinganya: rahasya de ranak sang pandita.
AUM. Bagyata mangkana.
AUM. Juga tiada lain yang dimaksud pengetahuan terunggul di sini adalah bernapas, berkata, dan berpikir. Itulah pengetahuan terunggul. Maksudnya yang dirahasiakan kepada anak Sang Pendeta.

AUM. Maka berbahagialah dirimu.


38.  Bayu, Sabda, Hidep
Nihan sabda mami bananta prina. Hana bayu sabda hidep, rika ta anaku?
AUM. Hana pwangkulun. Katwan ya denta? Taham pwangkulun. Yata ki sumengguh hana, aseng karasa kapre(sa), ka bwana, lawan sarira.
Pwangkulun tuhu ika yan mangkana. Hana sabda ta? Hana pwangkulun. Tuhu ika yan mangkana, katwanya ika sab/29r/da denta? Taham tan katwan, pwangkulun. Yata sumeguh hana, sakareungeu. Hana bwana sarira, pwangkulun.
Hdap hana ta ri kita? Hana pwangkulun. Katwan ya denta? Ta hana tan katwan nika pwangkulun. Yakti ta sume(ng)guh hana. Si kareungeu, angen-angen madwah maparek hana ring bwana, lawan sarira, tuhu kita wre yan mangkana. Yata matangyan sinangguh sang hya(ng) suksema, pretyaksa, langgeng hana sarira, lawan nikang rat tan hana waneh.
Inilah ucapanku sebagai tanda kasih. Adakah napas ,  ‘bayu’ ucapan ‘sabda’ dan pikiran ‘hidep’, anakku?
AUM. Ada tuan.
Terlihat olehmu?
Tidak tuan.
Itulah yang disebut ada, segala sesuatu yang terasa di dunia dan diri kita.
Karena itu kiranya engkau bisa menaatinya. Adakah ucapan ‘sabda’ itu?
Ada tuan.
Maka turutilah itu, telihatkah sabda itu olehmu?
Tidak, itu tidak terlihat, Tuan.
Itulah yang disebut ada, semua hal yang terdengar. Ada dalam dunia dan diri kita Tuan.
Apakah hedap itu ada padamu? Ada tuan.
Apakah itu terlihat?
Itu ada dan tak terlihat tuan.

Itulah bukti adanya ada. Pendengaran, pikiran jauh maupun dekat itu ada di dunia, juga dalam diri kita, maka turutilah olehmu pelajaran ini. Itulah sebabnya yang dinamakan bentuk halus, (maupun) bentuk nyata, selamanya ada pada diri kita, juga pada setiap manusia tanpa kecuali.
Ini wra di bayu sabda hdap. Seng ning bayu sabda hdap (2), katuduhan ning bayu (6). Ini panca bwataji, (5), panca i(n)driya (5), warah deh wilang (2), paramarta (4), parama kewalya (4), astagara (7), wuku anana, I, kisinan, (7), anen i(n)driya (3), ganal alit (4). Sama(ng)kana wukuan ning ajnana kwaehnya/29v/. Kayatnakeun sang sewaka darma.
Ini tambeuh ngaranya (2). Kawiku na [re] pangaran, pangaku, deung ngacarya. Nihan kayatna-yatna ka sang mamet hayu, sanghya(ng) ajnana.
Mana drebya sang madrebya, mana tan pina[h]ka drebya. Kadyangganing bwaga, paribwaga, (rupabwaga). Anendra ya sinangguh bwaga, (paribwaga), rupabwaga.
Inilah uraian dari napas, ucapan, dan pikiran. Semua yang terdapat dalam napas, ucapan, dan pikiran (2), yang ditunjukkan bayu (6). Inilah lima titah raja 'pnnca bwataji', lima alat persepsi ’pnnca indriya',pelajaran berhitung? (2), kebenaran sejati 'paramarta'(4), pengucilan yang sempurna 'parama kewalya' (4), delapan bagian tertinggi 'astagara' (7), kehampaan (I), anendriya (3), bentuk kasar dan halus (4). Demikian semua bagian dalam pengetahuan itu, yang harus diperhatikan oleh Sang Pengabdi Darma.

Inilah tambahannya. Ajaran petapa dalam memberi nama, mengaku, dan bertingkah sebagai seorang petapa. Inilah yang harus diperhatikan oleh yang mencari keselamatan, yaitu pengetahuan terunggul 'sanghyang ajnyana'.

Menjadi milik dari yang memiliki, atau tidak menjadikan memiliki. Ibaratnya dalam boga, pariboga, rupaboga. Hanya ada dalam persepsi (kasar) boga, pariboga, dan rupaboga itu.

Nihan sinangguh. Bwaga ma pangan inum; paribwaga mil hulun kuri, kebwa sapi sing ma wnang-wnang; Rupabwag.i ma, mas manik dwadwat malit raja ywagya, ya bwasana sanj; dewa ratu.Drabya ma, ajnana wisesa, pina[h]ka hayu, pina[h|k.i busana wastu sing wwang. Nambeuh ranak sang pandit.i Tetesaken ning waraheun. Irikang sinangguh wastu sing wwang ngaranya.
AUM. Nihan ma war ah ri kita. Wastu sing wwang ma ngara(n)na. Ikang sang sat hana, tan hinanaken. Yata puhunya; yata wwit sangkan paran ngara(n)na; yata wwit jati /30r/ suda ngara(n)na; ya puhun ambu lawan ayah ngaranya, yata sina rahasya; yata darma maha ngawisesa, nga, nu manghanakeun sarwwa kraya rikang Iwaka; yata manggaway tan ilu ginaway; yata matangyan na sastra gurutrah swastra, nikang syanu ngaranya.
Inilah maksudnya. Boga itu makanan dan minuman; pariboga itu budak belian, kerbau sapi dan sejenisnya; rupaboga itu emas permata dodot yang melingkar pada seorang raja, pakaian Sang Dewa Ratu.

Sedangkan kekayaan sesungguhnya itu, ialah pengetahuan yang terunggul. Sebagai keselamatan, sebagai pakaian yang nyata untuk semua orang. Inilah tambahan untuk anak Sang Pendeta. Resapkanlah pelajaran ini! Itulah kenyataan untuk semua orang.

AUM. Inilah pelajaran untukmu. Yang disebut kenyataan bagi semua orang. Yaitu dalam realitas keadaan, tidak diadakan. itulah intinya, yaitu tempat asal; yaitu awal kemurnian sejati; yang disebut asal ibu dan ayah; yaitu cahaya rahasia; yaitu yang disebut hukum Yang Maha Kuasa; yang mengadakan semua tugas di dunia; yaitu yang bertindak tanpa ikut bertindak. Itulah sebab tulisan berdasarkan ajaran guru, demi dirinya sendiri, yaitu dalam syanu. 

Ka: na sang sastra, tan katemu dening sastra lawan, prana. Na gurutrah maka imaringun, nu disiar ta ja kasurupan kalanggihan, tan kaw(e)nang inupaken, tan kaw(e)nanj pinitengenaken ri sang guru. Na sastra putrah juga. Hana tan hinanaken na barya, na putrah na ba(n)du bih, na matah, n.t pitem swatrah.
Maksudnya, dalam tulisan, tidak ketemu dalam tulisan dan kehidupan. Yang berdasarkan ajaran guru, yang dicari itu memasuki kedudukan. idak mencapai inupaken, tidak mencapai yang dinasihatkan oleh guru. Dalam tulisan putra saja. Ada yang tidak diadakan dalam istri, dalam putra dan sanak saudara40, istri, dan dirinya sendiri.
Ka: na barya, tan parabi; na putrah, tanpa anak tanpa putu; na matah, [natah] na pitem swatah, tanpa bapa, tanpa ibu, awis mretis.
Sira ta manwan tan katwan, wre tan kinawrehan, ma sarira tan sinarira e/30v/n, mabayu tan binayuan, masabda tan sinabda, mahdap tan tinihdap. Parega taju ta m(e)tu lawan sariranya, bayu sabda hdapnya, ri gebawasasa, ri wratinya, sawetunya, ri heng, inaranan ta ya syanu.
Yata matangyan sanghya(ng) meweuh ngaranya, syanu waneh, anti-anta punggung nika Iwaka, lawan sang rat. Tan wrah ri bapa ibu nikang sabwana, lawan anak nikang Iwaka, syapa ta sira wihikan, sang pandita, juga tan hana waneh.
AUM. Ranak sang pandita, tetesakenna, inaranan bapa ibu, ta syanu.
Maksudnya: dalam beristeri, tak beristri; dalam beranak, tanpa anak cucu dan istri; dirinya sendiri, tanpa ayah dan ibu, habis tak tersisa.

Dialah yang melihat tanpa terlihat, mengetahui tanpa diketahui, menjadikan wujud tanpa terwujudkan, bernapas tanpa napas, berkata tanpa terkatakan, berpikir tanpa terpikirkan. Parega taju keluar dengan dirimu, napas, ucap dan pikirannya, dari perasaannya, dari tingkah lakunya, sekeluarnya di sebelah luar. Itulah yang dinamakan 'syanu.

Itulah sebabnya dinamakan kesulitan suci ' meweuli, dan juga 'syanu', menunggu batas ketidaktahuan di dunia, dan semua manusia. Tidak mengetahui bapak ibu dari dunia, dan anak dari dunia. Siapakah yang mengetahuinya? Sang Pendeta, tiada yang lain. 

AUM. Anak sang pendeta, menetasnya itu, dinamakan bapak dan ibu. Itulah syanu.
AUM. Inilah cintaku kepadamu.


39. Wungawari
AUM. Nihan mami asih ri kita (5).Ini wungawari. Artanya nihan: wungawari ma kapas, warna ma ngara(n)na ka(n)teh, wri ma ngara(n)na bwaeh.
Ka: nu kangken wungawari ma sarira; nu kangken ka(n)teh ta ma, na hdap; nu kangken bwaeh ta ma, sanghya(ng) pramana.
Ka: maka panwan /31r/ hdapnya, maka dwara matany
Nu bang ta ma warna, wrah ni tinwanya ngara(n)na, dwara manwatwan ke(m)bang wungawari ika, mata gwala kila jiwa. Panwantwan ke(m)bang wungawari ika, cipta, wrah ri panwa(n)nya ngaranika. Syapa ta ya sang tumwan ke(m)bang wungawari? Ranak de(n)ta sang ngulun.
Kawikan, (3), katepet, (1), panatabna, (3), mwakta jiwa, [da/], acintya, nga, icalung, mamikul, (2), kayu mageung. Ini panca mahabuta (5), panca ganti, (5), panca mraga, (5). Samangkana kayatnakeun sang sewaka darma.
AUM. Nihan mami asih ri kita

Inilah kembang wera. Inilah artinya: kembang wera adalah kapas, wama itu berarti benang, pengetahuan itu berarti kain.

Maksudnya, yang diibaratkan kembang wera itu adalah tubuh, yang diibaratkan benang adalah pikiran, dan yang diibaratkan kain adalah pengetahuan yang benar ‘sanghyang pramana'.

Maksudnya: apabila pikirannya melihat, maka menjadi jelas kedustaan dari kedua matanya. Apabila hidup napasnya, maka nyata ucapannya. Apabila bergerak dirinya, maka menjadi disegani di dunia.

Merah itu adalah warna, disebutnya pengetahuan dari penglihatan, dusta melihat kembang wera itu, matahari yang bersinar. Penglihatan kembang wera itu, pusat pikiran. Itulah yang dinamakan pengetahuan dari penglihatan. Siapakah yang melihat kembang wera itu anakku?

Pengetahuan 'kawikari (3) ketetapan ' katepet' (1) pembuat teratur ‘panatabna’ (3) kelepasan jiwa ‘mwakta jiwa’ (9) tak terbayangkan, hilang, memikul (2) kayu besar. Inilah lima elemen 'pancamahabuta' 5), lima penderitaan 'pancagati', lima jalan 'pancamraga'.Demikianlah yang harus diperhatikan oleh pengabdi darma.


40. Wuku Sandi
Nihan sandi tebey sang pandita, mangucap wuku sandi ngaranya. Si tutur ya pina[h]ka sipat ikang bwana, lawan nikang sarwwa ja(n)ma. Yata matangyan tan salah tuwuh tan salah /31v/ rasa ikang rat kabeh, abener tumiru bapa ibunya, mwang wwattan sabwanya ikang sarwwa ja(n)ma, kabeh. Wwang manak wwang, satwa manak satwa. [1]
Nihan sinangguh tapa ngaranya, si lilang. Aparan matangyan si lila(ng), nga? Nihan lwirnya:1 ninget nira maka drabya bwana lawan sarira. (7) Mangkana tekang lungguh. A(pa) pina[h]ka rasanya? Si pageuh. Tuhu ka ri sang manwan ma pageuh ri wra, nira sakala niskala.
Apa kapageuhan nikang sang manwan ri sakala? Tan mlu misesaaken, aji mantra hungkara padkara, nguniweh gohn puja, jampa dampye. Tan ilu ata kita misesaaken[a] nikn, deni(ng) tapa brata, ywaga samadi. Tan kawacica dening gumt kabeh. Nihan kapageuhan sang manwan ri sakala. Ndyn' kapageuhan nikang sang manwan ri niskala? Haywa sira mahit wwa ilan.
Inilah rahasia awal sang pendeta. Mengucapkan bagian-bagian rahasia itu. Kesadaran ‘tutur’ yang menjadikan sifat di dunia, dan di semua umat manusia. Itulah sebabnya tidak ada yang salah tumbuh dan tidak salah /31v/ hakikat pada semua manusia. Yang benar tentu mengikuti orang tuanya, juga awal dari seluruh manusia di dunia. Orang beranak orang, binatang beranak binatang (1).


Inilah yang disebut tapa itu, yang jernih. Mengapa disebut jemih? Inilah wujudnya: dalam ingatan engkaulah hakikat dari kekayaan dunia dan diri itu. Demikian juga dengan kedudukan. Apakah yang menjadi hakikatnya? Ialah yang berpegang teguh. Patuh kepada Sang Melihat 'Sang Manon' itu artinya berpegang teguh terhadap pengetahuan, dalam dunia nyata dan gaib.

Apakah keteguhan Sang Manon di dunia yang nyata? Tidak ikut serta menjangkau. Aji mantra, kata-kata suci dalam bentuk padma, termasuk menggelar pujian dan mantra-mantra. Tidak ikut serta kamu menjangkaunya, dalam tapa, yoga semedi. Tidak ragu dalam semua tingkah Iaku. Inilah keteguhan Sang Manon di dunia nyata. Bagaimana keteguhan Sang Manon di dunia gaib? Janganlah engkau {mahawak ilang).


41. Sembawa
Ma(ng)kana tekang pratyaksa. Apa pina[h]/32r/k.i rasanya? Sya sembawa. Apa ta kalinganya ikang sinangguh sembawa, nga?
Nihan lwirnya: wra kari ka tu(ng)gal ka nya sembawa, nikang rat kabeh. Bwana pina[h]ka bwananya, taham wrah takari sang man[i]wan. Ikang sarira pina[h]ka sariranya, taham wrah ka rika sanghya(ng) darma. Ikang gada pina[h]ka gadanya, taham wrah ta rika sanghya(ng) hayu. Ikang (warna pinahka) wamanya, taham wrah ka rikang sanghya(ng) pramana.
Irikang bayu sabda hdap. Irikang (bayu) pina[h]ka huripnya, taham wrah ka rika sanghya(ng) wisesa. Irikang sabda pina[h]ka pangwastanya, taham wrah [ha] ka rika(ng) sanghya(ng) rahasya. Irikang cita, pina[h]ka pangangen-angen, taham .. Yata sembawa ngaranya (7).
Demikian juga dengan keadaan terang 'pratyaksa'. Apakah intisarinya? Ialah keberadaan'41 ‘sembawa’ .Apakah yang dimaksud dengan keberadaan itu?

Inilah wujudnya: terpisah tetapi tetap tunggal keberadaan pada semua manusia itu. Dunia yang menjadi dunianya, tidak terpisah ia dengan Sang Manon. Dalam diri yang menjadikan dirinya, tidak terpisah ia dengan Sang Hyang Darma. Dalam jenis yang menjadikan jenisnya, tidak terpisah ia dengan Sang Hyang Hayu. Dalam bentuk yang menjadikan bentuknya, tidak terpisah ia dengan Sang Hyang Pramana.

Inilah yang terdapat dalam bayu, sabda, dan hedap. Bayu yang menjadikan hidupnya, tidak terpisah dengan Yang Berkuasa 'Sang Hyang Wisesa'. Sabda yang menjadi kenyataan, tidak terpisah dengan Yang Menyimpan Rahasia 'Sang Hyang Rahasya', Pikiran, yang menjadikan angan-angan, tidak terpisah dengan_Itulah yang disebut keberadaan sembawa' (7).
Ndya saka rika asembawa, lawan pagaway, asembawa? Nihan cetana ri tanya. Hana ya manik sawestra, sakreja paripwaraka, manik sawestra maha cintya sang manwan, y.t pinah/32v/ka ame(ng)-amengan sanghya(ng) darma.
Ndya sinangguh manik sawestra, sakajar paripwaraka -ngaranya? Ikang hdap. Apa manik sakajar nu wide ngaranya? Ikang tutur. Ndya ya manik sawestra sakajar maha cintya ngaranya? (Ikang) sang manwan. Yata sinangguh tiga rahasya basa ngaranya, tan kapangguh rahasya di sang pandita, de nikang sewaka darma.
Bagaimana yang dimaksud dengan kemustahilan 'asembawa', dan pekenaan yang mustahil itu? Inilah jawaban dari pertanyaan tersebut. Ada permata melimpah, hanya untuk mencapai kesempumaan, permata berkilauan maha cintya Sang Manon, menjadi /32v/ alat permainan Sang Hyang Darma.

Bagaimana sesungguhnya permata melimpah, semua pengajaran yang sempurna itu? lalah dalam pikiran. Apa permata dalam semua ajaran tentang hukum itu? lalah dalam kesadaran. Bagaimana yang dimaksud permata dalam semua ajaran yang tergambarkan itu? Yaitu dalam penglihatan. Itulah yang disebut bahasa tiga rahasia. ?idak ditemukan rahasia sang pendeta itu oleh para pengabdi darma.


42. Tigarahasya
Nidya sinangguh tiga rahasya? Bayu sabda hdap. Ikanj; sinangguh tiga rahasya. Taham tiga sadana ngara(n)na.
Ka, apa ya sinangguh tiga rahasya ngaranya, ri mah.i pandita?
AUM. Nihan lwirnya: nya hdap nya tutur, nya sanj> manwan, yeka wwet ning sembawa ngaranya. Apn byaktanya? Ika wwat ning sembawa pwangkulun. Nihan dras[da]ta i riya. Kadyangganing pa(n)jut, dilah lawan teja. Tugal ka nika pwangkulun, ikang dilah lawan teja. Taham gih tan hana mangkana dudu dilah dudu teja, apuy. Atasih sangka ri a/33r/puy ikang dilah lawan teja, ning apuy paranya p(e)jeh, mulih[ha] ring sangkanya, pejah jatinya.
Bagaimana tiga rahasia itu? Napas, ucapan, dan pikiran. Itulah tiga rahasia, bukan yang disebut tiga sarana 'tiga sadana'. Maksudnya, apakah yang disebut tiga rahasia pada pendeta agung itu?

AUM. Inilah wujudnya: ialah pikiran, kesadaran, dan penglihatan, yaitu disebut awal dari keberadaan. Apakah penjelasannya? Itu adalah awal dari keberadaan, Tuan. Inilah sudut pandang akan hal itu. Ibaratnya obor, lidah api dan cahaya. Itu semua tunggal, Tuan. Adanya pada lidah api dan cahaya. Seperti itulah adanya, berbeda lidah api berbeda pula cahaya dan apinya. Awal dari api itu adalah dalam lidah api dan cahaya. Bagaimana api itu bisa mati? Adalah kembali ke asalnya, padam intinya.
Apa byaktanya? Pasang ikang panjut muwah. Bar ta ya murug angajeg parega(t) jati nika. Mijil ning kang dilah, bjal ning kang teja. Ma(ng)kana ta ya pejah. H(eu)leu nikang dilah lawan teja, paregat h(eu)leu. Mangkana hdip lawan tutur, nguniweh sang manwan.
Apa ta sinangguh apuy ngaranya? Sanghya(ng) pramana. A(pa) pina[h]ka dilah? Ika cita. Apa pinaka panwan(n)ya mwang tejanya? Ikang sandi. Ka, na hdap tutur sang manwan. Yata sinangguh wwemta ning sembawa ngaranya. (3)
Apakah penjelasannya? Cobalah pula menyalakan obor. i'iba-tiba menyala kemudian tiba-tiba terputus intinya. Keluar lidah apinya, keluar pula cahayanya. Demikian juga dengan kematian, habis lidah api dan cahayanya, terputus habis juga itu semua. Seperti itulah pikiran, kesadaran, dan penglihatan.

Apakah yang disebut api itu? Yaitu pengetahuan suci 'sanghyang pramana'. Apakah yang menjadikan lidah api? Yaitu keinginan ‘cita'. Apakah yang disebut penglihatan dan cahayanya? Yaitu rahasia 'sandi'. Maksudnya: dalam pikiran, kesadaran dan penglihatan. Itulah yang disebut awal dari keberadaan (3).
Ini pangakuna: Kadyangganing sang cit(r)akara, wrab lawan panuli, kadyangganing gangsa lawan malam, nguniweh sung saleka.
Ka: na hdap na tutur, na sang manwan. Yata sinangguh pangaku sembawa ngara(n)na, I.
Inilah yang menjadi miliknya 'pangakuna . Ibarat sang pelukis, garis, dan kuas. Ibarat gangsa dengan malam, termasuk juga sungsaleka (?). Maksudnya, dalam pikiran, dalam kesadaran, dalam penglihatan.Itulah yang disebut memiliki keberadaan. I.
Ini ka, dudu apuy. Apa ta byaktanya? Pasang ikang pajut, na, tunwankkeun sumbunya, bar ta ya dulah ikang ngadeg muru/ 33v/ g, angadeg satuduhan gengnya.
Yata dilah ngaranya, ika abrar humibek keng ramah, teka teja ngaranya. Lumeng ikang sakusnang kunang ikang brang ri tu(ng)tung sumbu. Yata apuy ngaranya.
Nihan byakta nikang apuy yan dudu dilah lawan teja, maring dipa ra nikang dilah lawan teja, mari sunya taya kariya, taham pih tan hana mangkana.

Inilah maksudnya perbedaan api. Apakah penjelasannya? Pasanglah obor itu, perhatikanlah sumbunya! Tiba-tiba obor itu menyala kemudian menjadi terang, berdiri sesuai kekuatannya.

Itulah yang disebut lidah api, ketika menyala memenuhi rumah, yaitu dinamakan cahaya. Bercahaya kecil seperti bunga api pada siang sampai habis sumbunya. Itulah yang disebut api.

Inilah kenyataan dari api, bahwa berbeda lidah api dan cahaya itu, dalam lampu yang didalamnya terdapat lidah api dan cahaya. Selesai kehampaan dan ketiadaan tugas. Tidak, tidak ada yang demikian itu.
Apa ta ling nira kabeh, mari ri sunya taya, ta(ha)m pih tan hana mangkana. Apa ling nira kabeh? Mara ri sunya taya, lawan tejanya, mwang apunya, ling sang wiku waneh, taham pih ling sang pandita, haywa kita mangkana. 
 Apakah maksud ucapan itu semua? Sudah selesai dalam kehampaan. Tidak, tidak ada yang demikian itu. Apakah maksud ucapan itu semua? Mati dalam kehampaan, juga cahayanya, juga apinya, termasuk ucapan sang wiku. Bukan seperti itu ucapan sang pandeta, janganlah engkau seperti itu!
Ndya para nikang dilah lawan tejanya, mareng wastuanana, nga? Kadyangganing hantelu, kadyangganing wiji ambawang, kadyangga ning kang merang, kadya(ng)ga ning masawah-sawah, kadya(ng)ga ning bunga lawan, ngaranya. SA. A.
Bagaimana lidah api dan cahayanya dalam kenyataannya itu? Ibarat telur, ibarat biji ambawang  ibarat sekam, ibarat bertanam padi di sawah, ibarat pada bunga dan_. SA. A.
Yata sinangguh ywaga batara ngara(n)na. Ini guna na maha ta. Ini basa ni wi /34r/sesa. Haku, ngara(n)na, aing sang sathana, tan hinanakeun, sang swatrah manggaway tan nilu ginaway, aapatna aku pramana tan kapramanaan, aku wisesa tan kawisesaan. Yata senangguh tiga rahasya wisesa ngara(n)na (7).
Itulah yang disebut yoga batara. Inilah perbuatan yang agung itu. Inilah bahasa dalam kekuasaan. Aku, disebutnya. Aku sang realitas yang ada tanpa diadakan; Sang Mengenakan tanpa ikut bekena; aku mengetahui tanpa pengetahuan; aku berkuasa tanpa kekuasaan. Itulah yang disebut tiga rahasia kekuasaan (7).


43.  Kaleupaseun
Ini panatabna ngara(n)na, bwana ma ri adarana, sarira mu ri astana, bayu ma ri hunap, sabda ma ri dipipangwastu. Hd.«|> ma niya ginaway, tutur ma ri pagaway, sang manwan nut riya magaway. Niruktinya ling arya pandita. ri.
Ini pamupulna ngara(n)na, hedap ta beuteung dijieun, tutur beuteung dipipa(ng)niyeun, sang manwan beuteuu>; n(i)yeun. Yata sinangguh pamu(pu)l ngara(n)na [4],
Ini pamulasna ngara(n)na. Hdap ta mangku beuteuii); dijieun ku eta, tutur mangku na beuteung nieun ku ina, sanj’ manwan manana maka b(eu)teung nieun ku urang. Yat.i sinangguh pamulasna, nga.
Ini astitina ngara(n)na. I. Tan katwan ika, kahdap ginaway lawan /34v/ pagaway nguniweh sang magaway, apan suschm ikang hdap ma nya ginaway, adrasya ikang tutur, maiyi ginaway, acintya sang manwan. Yata sinangguh pangaslili.m ngara(n)na. Ikang tiga rahasya ngara(n)na [4].
Ma(ng)kana tekang kaleupaseun. Apa ta pina[h|k.i rahasyanya? Magaway. Yata sinangguh pangatistian, nga.

Inilah yang disebut 'panatabna'.Dunia itu adalah wadah, tubuh itu adalah pondasi 'astana'sedangkan napas adalah hunap (?), ucapan itu ada pada apa yang dikatakannya. Pikiran itu pada dikenakan, kesadaran itu dalam pekenaan, sang melihat dalam mengenakan. Penjelasan dari ucapan arya pandita.

Inilah yang disebut penyertanya ‘pamupulna’ Pikiran itu berhenti dibuat, kesadaran itu berhenti dibuatkan, penglihatan berhenti membuat. Itulah yang disebut penyerta ‘pamupul’ (4).

Inilah yang disebut pengolesnya ' pamulasna’. Pikiran itu memangku diri dibuat oleh diri, kesadaran memangku diri membuat oleh dirinya, penglihatan itu diri dibuat oleh kita sendiri. Itulah yang disebut pengoles.

Inilah yang disebut ketetapan 'astiti'. Tidak terlihat dan terpikir apa yang dikenakan, /34v/ pekenaan, maupun yang mengenakan. Sebab yang tersembunyi dalam pikiran adalah dikenakan, tidak terlihat dalam kesadaran, selesai dikenakan, tidak tergambarkan Sang Melihat. Itulah yang disebut ketetapan 'pangastitian'. Yang disebut juga tiga rahasia (4).


Seperti itulah keadaan terlepas. Apa yang menjadi rahasianya? Berbuat. Itulah yang disebut ketetapan 'pangatistian'.



44. Si Krataka Laean Si Dum
Ikang sikrataka lawan sidum. Kalinganya: wruh nira pagawaynya, wruh nira mangduman gaway nira ri sakala niskala, ikang sang manon.
Apa upadyanta kadya(ng)ganing pa(n)de mas teka ta sang makwakwan? Paga(wa)yaken ning ulun sesiran lawan inget-inget. Sumada ta ya sang pa(n)de. Huwus tumi(ng)ga) tumi(ng)galaken pagaway ning ulirn, huwus tinarimaken, dening pina[h]ka ngulun, ri kalulanya, mari ta ya byapara dening pina[h]ka ngulun, alawas guna katingal dening ngulun. Lunga ta /42v/ sang makwakwan, amet ta ya pa(n)de waneh.
Muwah mangkana sanghya(ng) pramana, mari gumaway ikang cinta kara, mari pagaway ikang tutur sang manwan, mari ma drabya kabeh. Yata matangyan kaduman, nga. Manghingan tan kahinganan, ri gaway nira sakala niskala, kalinganya. Nihan sinangguh kaleupaseun ngara(n)na ling sang pandita. U.
Itulah pekena dan pemberi tugas. Maksudnya: ketahuilah pekenaannya, ketahuilah pembagian pekenaannya di dunia nyata dan dunia gaib, yaitu pada Sang Manon.

Apakah yang diibaratkan dengan pandai emas ‘pande mas’ dan yang menyuruh? Buatkan untukku gelang tangan dan perhiasan. Sang pandai mengenakan secara teratur. Setelah selesai meninggalkan pekenaanku. Sudah diserahkan kepadaku, oleh pembantunya, setelah selesai pekenaannya untukku, sudah lama pekenaannya terlihat olehku. Maka pergilah /42v/ yang menyuruh, mencari pandai yang lain.

Demikianlah ibaratnya sanghyang pramana. 

Setelah selesai mengenakan cinta kara, selesai pula pekenaan tutur dari sang melihat, berarti sudah lengkap semua yang dimiliki. Itulah sebabnya dinamakan tugas 'kaduman. Terbatas tetapi tidak terbatas, dalam pekenaannya di dunia nyata dan gaib, maksudnya. Inilah yang disebut keadaan terlepas ’kalepasan’. Demikian ucapan sang pendeta. U.


45. Tangkes
Mangkana tekang tangkes, nga. P6t nusa ning tuhu, tan pabalik madwah. Apa upadiyanta? Kadya(ng)ga ning sapu hada, makwaeh ngaranya. Yata kasigenan ning suh tunggal Iwa mangkana tekang wuwus kabeh.
Ya sanghya(ng) wisesa, sira magaway pina[h]ka rasanya ri pretyaksa. Tuhu tekang sang manwan wrah irika si wuilan, pina[h]ka papanya irikang lu(ng)guh. Tuhu tekang sang manwan, wruh rika si tresna, pina[h]ka papanya, Si nir' tresna pina[h]ka wisesanya irika tapa. Tuhu ya tekang sang manwan wruh ri si /42r/ lupa, pina[h]ka papanya. Si tutur pina[h]ka wisesanya, irikang sandi. Iyawat ikang sang manwan milu irika kabeh, yawat apapa yan mangkana. Yata kayatna-yatna sang sewaka darma, ling maha pandita (2).
Demikianlah kesimpulannya. Berusaha memperoleh pulau yang benar, tanpa kembali menjauh. Apa perumpamaannya? Ibaratnya sapu lidi43,  yang berarti banyak. Itulah kasigenati (?) dalam satu ikatan. Demikianlah maksud dari semua perkataan.

Sanghyang Wisesa, ia mengenakan, yang menjadi hakikatnya adalah dalam bukti nyata. Menaati Sang Manon mengetahui dia terhadap si wuilan, yang menjadikan kesengsaraannya ialah dalam duduk. Sungguh Sang Melihat itu,, mengetahui Si Tresna, yang menjadikan kesengsaraannya, Si Ner Tresna yang menjadikan keutamaannya yaitu tapa. Sungguh Sang Manon itu, mengetahui bahwa Si /42r/ lupa, yang menjadikan kesengsaraannya. Kesadaran yang menjadikan keutamaannya, yaitu rahasia. Selalu Sang Manon ikut itu semua, selalu menderita jika demikian. Itulah yang harus diperhatikan oleh Sang Pengabdi Darma, ucapan pendeta agung (2).

Nihan tebey ning tulis ngaranya. Apa tinuduhnya d6 mi it sang pandita ri tebey ning tulis? Nir sangsaya duga huwim A(pa) pina[h]ka rasanya? Nihan otwat ning tangan keri, tuli-. manggwang ka lepa-lepa ning (tang)an, iya ta leungeun, ngn Tan hana kakarangannya, tan hana luput ikang kari tang.m gaway (2).
Nihan kapi(ng) dwa ning tulis, nga, alwamya nihnu byaktanya sabda sang kiriman. Ya pina[h]ka seng sail)-, pandita. Apa tinuduhnya? Nihan gwalaka li wiji.
Ka, laku ning hurip laku ning wuwus. Ka, laku ning built laku ning wrah. (Kalinganya), laku ning sandi laku ning cita Mangkana ta sanghya(ng) pramana, lawan sanghya(ng) wisesa, tu(ng)gal /41v/ lawan rahasya, yuga patparega jatiny a, tan wikanya, ning kalepa juga huwus, pinahka ranya kapi(ng) dwa ning tulis, ling sa(ng) utama pandita, kayatna-yatna sang sewaka darma (2).
Inilah permulaan dalam tulisan. Apakah petunjuk dari Sang Pendeta dalam awal tulisan? Tanpa keraguan, sungguh-sungguh dalam berkata. Apakah rasanya? Inilah otot dalam tangan kiri, tulisan hasil dari telapak tangan. Itulah yang disebut tangan. Tidak ada hasil karangannya, tidak ada pula yang terlepas dari perbuatan tangan (2).

Inilah yang kedua dalam tulisan. Maksudnya inilah penjelasannya: ucapan dari Sang Kiriman. Intisari dari Sang Pendeta. Apakah petunjuknya? Inilah gwalaka li wiji.

Maksudnya: tingkah laku dalam hidup tingkah laku dalam berkata. Maksudnya: tingkah laku dalam perasaan tingkah laku dalam pengetahuan. Maksudnya, tingkah laku dalam rahasia tingkah laku dalam maksud. Seperti itulah jalan menuju sanghyang pramana, dan sanghyang wisesa. Bersifat tunggal /41v/ dan rahasia. yuga patparega jatinya, tan wikanya, dalam aturan suci juga huwus, sebagai bagian yang kedua dalam tulisan ini. Ucapan Sang Pendeta utama, yang harus diperhatikan oleh para pengabdi hukum (2).
Nihan kapi(ng) tiga ning tulis, tebey sang pandita, mangucap rahasya. Purwwa sanghya(ng) pramana, ye(n) na wrahnya wak nira. Yata sanghya(ng) darma, wisesa. Yata leupasnya sakeng sarira. Tan pawak bayu sabda hdap, nguniweh sunya taya paramartka lilang h(e)neng narawarana. Yata sinangguh darma ligeng haneng sarira.
Ni(han) tyaksa dumilah kuminar tan kapademan ri rahina kulem, lawan sakala niskala. Tinwanaken, wastu sang pandita, ner sandeha ta kita duhuwus, pina[h]ka rasanya ri kapitiga ning tulis. Kayatna-yatna sang sewaka darma, ling sang ywagiswara.
Inilah yang ketiga dalam tulisan. Permulaan sang pendeta, mengucapkan rahasia. Awal Sanghyang Pramana. Jika mengetahui tubuhmu, yaitu darma suci yang berkuasa. Itulah keadaan terlepas dari tubuh. Tanpa tubuh, napas, ucapan, dan pikiran, termasuk kehampaan, kebenaran tertinggi, terang, kesunyian, orang yang unggul. Itulah yang disebut hukum kekuatan yang ada dalam diri.

Inilah terangnya obor yang bersinar, tidak padam ketika siang dan malam hari, juga dalam dunia nyata dan gaib. Ditunjukkan kenyataan sang pendeta. Setiap perkataanmu terbebas dari keraguan, yang menjadi inti sari dalam tulisan ketiga. i’erhatikanlah wahai Sang Pengabdi Darma, ucapan Sang Yogiswara.
Nihan sinangguh kalakar e/41r/pat, nga. Ka: hurip, pah, turn bipari, ta. Nihan pina[h]ka kahananna sang maniwan ri sakala niskala wastu, tinwannaken sang pandita, ri sang sewaka darma, sarira ganal ngaranya, si pad, an wan ta kit.i sarira kincit, mantra sakedap pakatwenan, hana ta sarir.i su(k)sema. Yata sinangguh turn ngaranya. Iya ikang pina[h]k.i w(y)akta pangimpian, hana sarira lingla, yata sinangguh wiparita ngaranya. Li na sunya taya paramarta. Nihan nikang kala karepat ngaranya. tan awakan n(i)kang sang manwan, ikang hurip lawan atma, lilang hneng nirawarana, langgenj’, tunggeng ni rasa ya, mangkana sarwwa upinah rasanya ri kalakar epat, nga, kayatnakeun ika anak /40v/ ku sang sewaka darma, ling sang ywagiswara (4)
Inilah yang disebut yang keempat /41r/. Maksudnya: kehidupan, kematian, tidur yang salah. Inilah yang menjadi keadaan Sang Melihat di dunia nyata dan gaib, menjadi objek yang nyata. Perintah sang pandita, pada sang pengabdi darma. Disebutnya tubuh kasar, kematian, melihat ketika dirimu tenaga. Mantra dalam sekejap, adalah diri yang tidak tampak. Itulah yang disebut tidur. Yaitu berbicara dalam impian, adalah diri jernih. Itulah yang disebut bertentangan dengan aturan. Ucapan dalam keadaan kosong dan hampa terhadap kebajikan tertinggi. Inilah yang disebut yang keempat. Tanpa wujud Sang Manon, dalam kehidupan dan jiwa. Terang jernih tak terhalang44, abadi teguh dalam rasa, demikian juga semua manusia. Itulah yang disebut raja dari kesengsaraan. Tanpa tubuh ratu Sang Manon, di dunia nyata dan gaib, yang menjadi inti sarinya dalam yang keempat. Perhatikanlah itu wahai anakku Sang Pengabdi Darma, ucap Sang Yogiswara (4).


46. Rahasya Pandita

Nihan sinangguh rahasya pandi(ta) ngaranya. Apa t.i kawistananya? Nihan hana upadyanta. Kadyangganing sany, maniwan. Ri huwus nikang hayu nika sanghya(ng) premana.
Anleupasnya sakeng bwana, luputnya sakeng sarira. Makawak langgeng tutur teleng ning sandi ajnana. Apa ta langgeng ning tutur teleng ning sa(n)di ajnana?
Nihan artanya: kastre-kastre, yaba heni, suksema twanwa panabyate. Artanya, tan hana kapa(ng)guhanya, mari sang sayata kita deny a, mari melihna ta kita, sanghya(ng) pramana, mani lwalita sanghya(ng) wisesa.
Inilah yang disebut rahasia pendeta. Apakah bagian-bagiannya? Inilah perumpamaannya: Ibarat sang melihat. Pada perkataan tentang kebaikan pengetahuan suci 'sanghyatig premium' itu berada.

Terbebasnya dari dunia, terlepasnya dari tubuh. Menjelma abadi kesadaran terdalam dari rahasia pengetahuan 'sandi ajnana'. Apakah yang disebut dengan abadinya kesadaran terdalam rahasia pengetahuan itu?

Inilah artinya:
"Bermacam-macam senjata, yang tersembunyi adalah kenyataan dari mata dan tangan"
Artinya, tidak ada yang menemukan, selesai keragu-raguanmu terhadapnya, selesai keengganan engkau, pengetahuan yang benar, selesai kegelisahan Sang Hya(ng wisesa.
Ka, tan na swaga, tar na hala, tar na hayu, tar na suka, tai na duka. Iyata rasa ning pati ngaranya, katemwan ikanj; maniwan, ri sa(ka)la niskala. Apa ta maryakeun nika hala, hala hayu, suka duka, ngeke ri bwana sarira, nguniweh ikanj; sarwwa janma kabeh. / 40r/
Ana sang hyang pramana, juga tan hana waneh. Nihan sinangguh rahasya pandi(ta) ngaranya. Kengetaken na sanj; sewaka darma, ling arya pandita (4).
Maksudnya, tidak ada surga. Tidak ada keburukan, tidak ada kebaikan, tidak ada suka, tidak ada duka. Itulah rasanya dalam kematian, yang ditemukan oleh yang melihat, di dunia nyata dan gaib. Apakah yang terdapat dalam keburukan, kebaikan, suka duka, disini, di dalam tubuh, termasuk juga pada semua manusia? / 40r/


Adalah pengetahuan yang benar 'sanghyang pramarta', tidak ada yang lain. Inilah yang disebut rahasia pendeta. Ingatlah wahai para pengabdi darma! Ucapan arya pendeta (4).


47. Sabda Padesa
Nihan sabda padesa ngaranya, wekas ning pandita, mari ma wuwus ri sang sewaka darma, wekas ning ma ri mawarah ri sisya, sang guru. Wekas mari matakwan sang sisya, ri sang guru.
Andya nihan: kadyangganing manik sapast[r]ika, mangkana ta sang pandita, lawan sang sewaka darma. Yen na sampun pada wrah ri sanghya(ng) darma, kabeh, tu(ng)gal lawan sang sewaka darma, lawan sang pandita. Tunggalaken sang mawarah lawan sang matakwan. Sang pandita mari mawarah ri sang sewaka da(r)ma, mari matakwan sang ywagiswara.
Ka: lamun huwus pada wrah kabeh, lawan pramananya, kitu pada mulyanya, pada mulih ri jabnya ngara(n)na. Ya/39v/ta sinangguh sabda padesa ngaranya, kayatnakna sang sewaka darma, ling arya maha pandita (3).
Inilah yang disebut sabdapadesa, pesan yang diberikan pendeta. Setelah selesai memberi nasihat untuk sang pengabdi darma, pesannya setelah memberitahu siswa, dari sang guru. Pesannya setelah Sang Siswa bertanya kepada Sang Guru.

Bagaimanakah ini? Ibarat batu permata. Seperti itulah Sang Pendeta, dan Sang Pengabdi Darma. Apabila sudah selesai mengetahui semua hukum suci, menjadi tunggal para pengabdi darma, dengan sang pendeta, menjadi tunggal yang mengajarkan dengan yang bertanya itu. Sang Pendeta selesai mengajar kepada Sang Pengabdi Darma, selesai juga bertanya kepada Sang Yogiswara.

Maksudnya, jika telah diketahui semua, dengan pengetahuannya, begitulah kemuliaannya, semua kembali kepada intinya. Itulah yang disebut sabdapadesa, yang harus diperhatikan oleh Sang Pengabdi Darma, ucapan arya maha pendeta (3).


KOLOFON
Ini kayatnakeun na ngara(n)na, sanghya(ng) pustaka, sasana maha guru ngara(n)na pun. Telas sinurat ring wulan kapat. Manibakeun sastra, ri Desa Maha Pawitra, ring Gunung Jedang pun. ulifi sabian nge(n)ca pun. Sang anurat bwacah nu ngaherang nibang ka(n)cana pun. Malapah hinga(m)pura, ku na sastra rocek kadi tapak yuyu ring tacang pun. Leuwih Iwangan kurang tinabeuhan kena beunang nu ireg. Pun. /39r/
Ini yang harus diperhatikan, sebuah kitab suci, yang dinamakan Sasana Maha Guru. Selesai ditulis pada bulan keempat. Menggelarkan tulisan, di Wilayah Maha Pawitra, di Gunung Jedang. Apa yang dicapai sambil sabian ngeca pun. Penulis adalah anak yang bertapa menimbang emas. Mohon maaf, apabila tulisannya jelek seperti tapak ketam di tancang (?). Jika ada yang lebih mohon kurangi, kurang mohon tambahi, sebab hasil karya orang yang bodoh. /39r/


__________________________________________
Disadur dari Buku:
  1. Sanghyang Sasana Maha Guru Dan Kala Purbaka. Suntingan dan Terjemaahan oleh Aditia Gunawan. Editor Agung Kriswanto – Nindya Noegroho. Perpustakaan Nasional RI-2009.
  2. Aditya Gunawa. naskah-sunda.blogspot.com Diakses 8 Juni 2018
  3. Khastara Perpustakaan Republik Indonesia
  4. Balangantrang Blogspot
Baca Juga

Sponsor