[Historiana] Oleh Alam Wangsa Ungkara. Ajaran Agama Sunda atau Jati Sunda atau Sunda Purwa yang kemudian juga dikenal masyarakat sebagai Sunda Wiwitan. Beberapa orang bertanya-tanya mengenai ajaran ini. Artikel ini mencoba memberikan informasi awal.
Meski telah didukung oleh keputusan Mahkamah Konstitusi tentang ajaran lokal Nusantara, namun warga masyarakat masih bingung karena minimnya informasi. Berikut kami informasikan beberapa hal singkat mengenai Agama Jati Sunda. Informasi disampaikan dalam bahasa Sunda. Naskah akan terus diupdate, berdasarkan penemuan sumber terpercaya.
Bab Kahiji: Pangawitan Nu Jati
Dina mangsa kiwari, loba nu nyorang kahirupan kalayan galau, kabingung, jeung leungit arah. Teu saeutik anu nyoba neangan makna hirup ngaliwatan ajaran luar, tapi poho yén di lemah cai urang sorangan geus aya hiji ajaran anu saenyana kacida jembar jeung jerona: nyaeta Jalan Spiritual Sunda — nu disebut Agama Jati Sunda.
Agama Sunda lain agama dina harti saperti “agama-agama luar” nu ngaku-ngaku nyangking firman langsung ti Pangeran (Tuhan), tapi leuwih mirip kana sistem nilai, kahirupan, jeung aturan hirup supaya henteu kacau: “A” (henteu) jeung “Gama” (kacau). Hartina: agama minangka jalan kana katertiban, harmonisasi, jeung kasaimbangan.
Di jaman Prabu Sanghyang Dharmasiksa (anu ogé dipikawanoh minangka Prabu Sanghyang Wisnu), Raja Sunda Galuh nu maréntah antara taun 1175 nepi ka 1297 Masehi, ajaran ieu geus dikokolakeun kalawan wijaksana. Anjeunna nyerat naskah Amanat Galunggung (Papagon ti Galunggung) nu ayeuna disimpen di Perpustakaan Nasional dina Kropak 632.
Sedengkeun naskah Lontar Sanghyang Siksa Kandang Karesian, nu disimpen di Perpusnas jeung nomer koleksi L 630 jeung L 624, ditulis dina taun 1518 Masehi. Dina éta naskah, ajaran ieu disebut "Agama Jati Sunda" atawa "Agama Sunda Pajajaran". Ieu ajaran jadi landasan spiritual bangsa Sunda saacan datangna agama luar.
Taya paksaan, taya anceman. Jalan Sunda téh jalan kasadaran batin, dimana nu nyaho ka dirina bakal nyaho ka "Anjeuna". Teu kudu jauh neangan, sabab "Anjeuna" aya di lelembutan diri.
Anjeuna — nu nyiptakeun sagalana — henteu boga ngaran nu pasti. Dina rupa-rupa naskah, Anjeunna disebut ku sagala rupa sebutan sipat:
- Sang Ijuna Jati (Sang Sejati)
- Sanghyang Tunggal (Maha Esa)
- Sanghyang Kersa (Maha Menghendaki)
- Sanghyang Wening (Maha Bersih)
- Sanghyang Karsa (Maha Kawasa)
Sagalana téh lain ngaran, tapi sebutan sipat, nu jumlahna leuwih ti 3000 ngaran sipat. Ieu nunjukkeun yen Sunda mibanda pamikiran spiritual nu kacida jerona.
Ku sabab kitu, penting pisan pikeun urang Sunda ayeuna pikeun sadar jeung mulangkeun deui ajaran karuhun, sangkan bisa ngajembaran rasa diri, rasa alam, jeung rasa ka Anjeuna. Jalan Sunda lain jalan ka luar, tapi jalan mulang ka jati: jalan ka jero diri.
Alam pangluhurna disebut Alam Jatiniskala, nya éta tempat kasucian sajati. Lamun urang geus mulang ka asal, urang bakal patepang deui jeung Anjeuna. Eta sababna urang sok ngadoakeun batur nu maot: “Semoga diterima di sisi-Nya” Istilah nu asalna ti ajaran Sunda buhun.
Ayeuna waktuna pikeun nyusud deui jalan nu leungit — jalan nu sabenerna teu leungit, tapi ngan kasimbutan ku sagalana nu ti luar. Jalan Sang Ijuna Jati — Jalan Spiritual Sunda.
Bab Kadua: Struktur Jalan Jati Sunda
Dina sistem spiritual Sunda, aya tingkatan-tingkatan nu ngagambarkeun jalan batin manusa pikeun nepi ka kasampurnaan. Ieu tingkatan dicatet dina sababaraha naskah, diantarana dina Naskah Kropak 630. Tingkatna disebut saperti kieu:
- Acara – murid atawa sisya nu nembe ngamimitian jalan spiritual. Acara kudu nyuprih élmu jeung ngalaksanakeun tuntunan.
- Adigama – jalma anu geus miara aturan jeung ajaran kalayan tekun.
- Gurugama – nu geus jadi panutan batur dina ngalaksanakeun agama (ajaran karuhun).
- Tuhagama – jalma nu geus ngahiji haténa jeung ajaran; henteu ukur nyaho, tapi hirup dina ajaran éta.
- Satmata – anu geus kabuka panon haténa, bisa ningali kaluhuran nu sajati.
- Suraloka – nu geus ngambah alam kaalaman, nyambung jeung alam-alam gaib jeung nu lelembutan.
- Nirawerah – tingkat pangluhurna, nyaéta anu geus ngahiji jeung Anjeuna, leungit rasa “aku”, mulih ka jati, jadi bagian tina kasucian sajati.
Tingkat-tingkat ieu henteu hartina kudu ditempuh dina waktu pondok. Sababaraha jalma bisa jadi salila hirupna ngan nepi ka tingkat adigama, tapi éta ogé geus mulya lamun dilaksanakeun kalawan ikhlas jeung luyu jeung kasadaran. Tingkatan pangsluhurna nu kacatet dina sajarah Sunda tingkat Satmata dina ngagem Agama Sunda nyaeta Prabu Sanghyang Bunisora Suradipati. Anjeuna nyaéta raja ti Karajaan Sunda Serikat Galuh anu maréntah antara taun 1357 jeung 1371 dimana pamaréntahanana puseurna di Kawali. Anjeunna ngawariskeun tahta ti lanceukna, Prabu Linggabuana anu tilar dunya dina Perang Bubat taun 1357, di mana diangkat jadi raja sabab anakna Niskala Wastu Kancana nyaéta putra mahkota anu umurna kakara 9 taun. Can aya tingkatan Suraloka jeung Nirawerah dina sajarah Agama Jati Sunda.
Jalan spiritual Sunda henteu nekenkeun ritual atawa aturan nu ketat, tapi leuwih kana kasadaran diri, rasa suci, jeung kasaimbangan hirup. Ieu nu ngajadikeun eta jalan cocog pikeun sagala jaman.
Tingkatan spiritual Sunda ogé nyarupaan sistem nagara dina Pajajaran baheula nu disebut Tritangtu di Bwana:
- Ratu (Raja)
- Rama
- Resi (Pandita)
Tingkatan Resi téh nu pang lega cabangna, ti mimiti acara nepi ka nirawerah. Ieu nuduhkeun yén ajaran Sunda ngajadikeun jalur spiritual téh terbuka pikeun saha waé, asal tekun, jujur, jeung kabuka haténa.
Bab Katilu: Ratusan Ngaran Anjeuna — Sebutan Sipat Sang Maha Kawasa
Dina ajaran Sunda buhun, teu aya hiji ngaran nu pasti pikeun nyebut Anjeuna — Nu Maha Nyiptakeun. Ieu téh bukti yén karuhun urang geus nyorang jalan spiritual anu jembar, anu henteu maksa kana hiji bentuk atawa wujud, tapi leuwih nekenkeun rasa, sipat, jeung kajembaran batin.
Di antara sebutan nu pang populerna, urang bisa manggihan:
- Sanghyang Tunggal — nuduhkeun yén Anjeunna hiji, tunggal, teu kabagi.
- Sanghyang Kersa — Anjeunna Maha Menghendaki, sagalana lumangsung dumasar kahayang Anjeunna.
- Sanghyang Wening — hartina Maha Bersih, jernih, tanpa noda. Ieu sipat kasucian sajati.
- Sanghyang Karsa — Maha Kawasa, sagalana gumantung kana kahayang jeung kakuasaan Anjeunna.
- Sang Ijuna Jati — Sang Sejati, nu ngalambangkeun zat nu saluareun sagala rupa, nu aya dina sagalana.
Salian ti eta, aya deui rébuan sebutan lianna, nu mindeng kapanggih dina naskah-naskah kuna, kawas dina Carita Parahyangan, Bujangga Manik, jeung naskah Kawih Sanghyang. Ieu sebutan-sebutan lain pikeun nyekel wujud, tapi pikeun ngadeukeutan rasa.
Naon Hartina Ratusan Ngaran?
Ratusan sebutan ieu nunjukkeun bahwa Sunda henteu ngajarkeun kapercayaan kana “Tuhan” sakumaha nu dipidangkeun dina agama-agama Semitik (saperti Islam, Kristen, Yahudi). Tapi Sunda ngajarkeun pikeun ngarasakeun ayana Anjeunna dina sagalana:
- Dina jero diri,
- Dina alam,
- Dina sesama,
- Dina waktu jeung ruang.
Anjeuna henteu jauh. Anjeunna caket, malah aya dina diri sorangan. Ku kituna, jalan spiritual Sunda téh ngajarkeun pikeun neangan diri sorangan, sabab:
“Saha nu nyaho ka dirina, bakal nyaho ka Anjeuna.”
Ieu ajaran mangrupakeun laku spiritual anu luhur, nu ngajurung urang pikeun narékahan kana kasadaran, kesucian, jeung kasaimbangan.
Teu Ngabarung, Tapi Mawa Rasa
Dina Agama Sunda, teu kapanggih konsep “nyembah” dina harti ngabarung, nurutan aturan ibadah ketat, atawa ngimpi kasalametan. Tapi nu aya téh pangrasaan jeung pangakuan kana kakuasaan jeung kasucian Anjeuna.
Lamun urang nyaho, nyadar, jeung ngahormat — éta hartina urang geus “ibadah”. Ieu teh ibadah rasa, ibadah batin, ibadah nu teu kudu diritualkeun ku wujud, tapi kacermin dina laku kahirupan.
Bab Kaopat: Karuhun, Alam, jeung Hirup Sederhana
Dina ajaran Sunda, hubungan spiritual henteu bisa dipisahkeun ti hubungan jeung karuhun, jeung alam, jeung kahirupan sapopoé. Ieu tilu hal téh kawas tilu tungtung kancah: silih lengkepan, silih jaga, jeung silih nguatkeun.
Hormat Ka Karuhun: Asal Usul Anu Mulya
Karuhun téh lain saukur kolot baheula, tapi sumanget asal-usul, warisan rasa, jeung sumber hikmah. Dina unggal lembur Sunda, urang sok manggih tradisi nyimpen poto karuhun, ngadoakeun, jeung ngajaga ajaranana. Ieu mangrupikeun pangeling-eling kana asal, sabab:
“Nu leungit asal, bakal leungit jati dirina.”
Ku ngahormat ka karuhun, urang henteu ngadewakeun jalma, tapi ngaku jeung ngahargaan yén urang téh hasil tina laku hirup jalma saméméhna. Ieu bagian tina ngajaga ranté kahirupan nu teu pegat.
Ngajaga Alam: Taya Spiritual Tanpa Kasaimbangan
Alam téh henteu ngan tempat hirup, tapi ogé cerminan diri jeung rasa Anjeuna. Karuhun Sunda ngajarkeun yén leuweung téh ibu, gunung téh karuhun, walungan téh urat kahirupan.
Leuweung teu meunang ditegor sembarangan. Cai teu meunang dihinakeun. Gunung henteu meunang dipeunteun sakadar batu. Sadayana mibanda roh, mibanda rasa, sarta kudu dihormat.
Tradisi ngahaturkeun sajen ka leuweung, cai, atawa gunung lain pikeun nyembah, tapi minangka ungkapan rasa nuhun jeung silih ajén. Ajaran ieu ngajaga kasaimbangan, ngajaga lemah-cai tina cilaka, sarta ngajaga batin urang sorangan supaya henteu sombong.
Hirup Sederhana: Tapi Hurip, Luhur, jeung Mulya
Karuhun Sunda ngajarkeun hirup sederhana. Tapi hartina lain teu boga nanaon. Hirup sederhana téh:
- Teu pamer
- Teu ngarebut hak batur
- Teu silau ku dunya
- Tapi sugih rasa ku elmu jeung pangarti
Dina jaman Pajajaran, urang Sunda kacatet minangka bangsa anu sugih — boga perniagaan jeung kerajaan-kerajaan luar, boga budaya nu mekar, jeung masyarakat nu makmur. Tapi kahirupanana teu silau ku pangkat atawa harta.
Ajaran "Silih asah, silih asih, silih asuh" jadi landasan moral. Lamun tilu éta geus laksana, barulah datang anu kaopat: silih wangikeun — ngahudangkeun kahirupan nu mulya dina diri jeung dina balaréa.
Bab Kalima: Mulih Ka Jati, Mulang Ka Asal
Dina hirup nu pinuh ku kasibukan jeung gangguan, kadang urang poho kana asal jeung tujuan. Poho kana jati diri, kana rasa nu sajati, kana nu sakuduna jadi pituduh kahirupan. Dina ajaran Sunda buhun, sagalana téh dimimitian ku hiji hal: mangsa urang mulih ka jati.
Jati hartina asal, nu murni, nu sajati. Mulih ka jati hartina mulang ka asal mula — nya éta dirina sorangan, jati dirina, jeung nu nyiptakeun dirina. Ieu prosés disebut oge jalma jadi, nya éta manusa nu geus sadar kana asal, tujuan, jeung jalan hirupna.
Dina ajaran karuhun, tujuan ahir hirup lain kahirupan saatos maot, lain syurga atawa naraka, tapi kasampurnaan rasa — nya éta patepang jeung Anjeuna dina Alam Jatiniskala. Eta patepang lain wujud nyanghareupan fisik, tapi nyanghareupan rasa, nyanghareupan kasadaran.
Ieu nu disebut “sangkaning hurip”: hirup sangkan hurip. Manusa hirup di dunya lain ukur pikeun nyorang kabagjaan lahir, tapi pikeun ngalakukeun panalungtikan jero kana dirina sorangan, ngorek rasa, neuleuman batin, nepi ka ngahontal jati.
Dina laku lampah kahirupan sapopoe, ieu ajaran bisa katingali dina cara urang ngajaga:
- Tata titi duduga dina omongan — ucapan nu taya maksud nyingsieunan atawa nyilakakeun batur.
- Tata titi dina lampah — ngalakukeun sagalana kalawan daria, henteu ngalanggar kahadéan.
- Tata titi dina rasa — henteu kagoda ku amarah, dengki, atawa loba kahayang.
Mun kahirupan dijalankeun kalawan sadar, kalayan ngajaga rasa, eta hartina urang geus nyorang Jalan Sang Ijuna Jati.
Urang Sunda henteu perlu jauh neangan kadamaian. Kadamaian aya di dinya: dina jero dirina sorangan. Nu kudu dipaluruh lain tempat suci di luar, tapi tempat suci dina rasa, dina haté, dina elmu, dina lampah.
Ku jalan ieu, urang bisa ngajadikeun hirup sabagai “lalakon” nu jero hartina — lalakon mulang, ti nu profan kana nu suci, ti kabingungan kana panarangan, ti kabagjaan lahir kana kabagjaan batin.
Sangkan jadi jalma, sangkan jadi jati, sangkan jadi jembar. Éta Jalan Sang Ijuna Jati.
Referensi
- Amanat Galunggung, Kropak 632. Koleksi Perpustakaan Nasional Republik Indonesia.
- Lontar Sanghyang Siksa Kandang Karesian, L 630 & L 624. Perpustakaan Nasional Republik Indonesia.
- Carita Parahyangan. Naskah kuna Sunda abad ka-16.
- Kawih Sanghyang. Manuskrip spiritual Sunda kuna.
- Bujangga Manik. Naskah perjalanan rohani abad XV.
- Ayatrohaedi (1979). Kepribadian Budaya Bangsa (Local Genius). Jakarta: Pustaka Jaya.
- Ekajati, E.S. (1995). Kebudayaan Sunda: Suatu Pendekatan Sejarah. Jakarta: Pustaka Jaya.
- Danasasmita, Saleh (1987). Naskah Sunda Kuno dan Maknanya dalam Kehidupan Spiritual Masyarakat Sunda. Bandung: Lembaga Kajian Budaya Nusantara.
- Kalsum, U. (2012). Agama Lokal di Nusantara: Kajian terhadap Kepercayaan Asli Masyarakat Indonesia. Yogyakarta: LKIS.
