Cari

Fragmen Kisah Putra Rama & Rawana, Kropak 18 | Naskah Sunda Kuno

[Historiana] - Judul dan pembuat asli tidak diketahui. Manuskrip yang tidak lengkap ini memuat sebuah fragmen dari versi metrik Sunda Kuno dari kisah Ramayana. Edisi dan terjemahan bahasa Indonesia telah diterbitkan oleh Undang A Darsa (2008) sebagai Fragmen Kisah Putra Rama & Rawana (naskah lontar kropak 18), Seri Penerbitan 1 Koleksi Kabuyutan Ciburuy Garut. Garut: Dinas Pariwisata dan Kebudayaan Kabupaten Garut. Medium bahan asli: lontar. Terdiri dari 5 lempir daun lontar yang ditulisi empat baris tiap lempirnya. Naskah berukuran 28,5 x 2,8 cm.  Diperkirakan disusun/ditulis abad ke-15 Masehi.


Foto di atas, kropak 18 diambil dari Laman British Library. Disebutkan bahwa naskah ini berbahan lontar ditulis dalam aksara Sunda kuno dengan bahasa Sunda kuno.Ditulisi 2 muka (balak-balik) atau recto-verso.

Naskah hingga kini berada di Kabuyutan Ciburuy, Gaut.  Naskah lontar ini berada dalam sebuah kropak triplek berukuran panjang 32,3 cm, lebar.5,2 cm, tinggi 5,7 cm. Pada bagian atas kropaknya tertulis angka 18. Kropak  18 ini tersimpan dalam salah satu dari tiga peti berjajar pada pago bangunan di padaleman. Pada jajarannya, peti ini berada paling timur dan biasa disebut sebagai peti ke-1, sehingga kami beri nomor kode Cb.I-18. Lempir halaman dijepit dengan dua pasang bambu yang masing-masing berukuran 29 cm x 3,2 cm x 4 cm dan 18 cm x 2,9 cm x 3 cm. Ukuran margin kiri-kanan dan atas-bawah lempir halaman rata-rata 0,7 cm dan 0,5 cm. Aksara rata-rata berukuran 0,5 cm dengan jarak antartulisan 0,1 cm.

Teks naskah ini tidak menyebut atau paling tidak mengarah kepada penyebutan judul, baik secara tersurat (di luar teks) maupun secara tersirat (di dalam teks). Namun, dilihat dari salah satu nama tokoh cerita yang muncul di dalamnya, yaitu “Deuwi Sita”, maka hampir bisa dipastikan teks naskah kropak 18 ini merupakan sebagian (fragmen) dari sebuah Kisah Putra Rama dan Rawana atau yang biasa dikenal dengan judul Pantun Ramayana. Bentuk penyajian teks berupa puisi Sunda Kuno menggunakan pola metrum oktosilabik seperti kisah-kisah dalam tradisi lisan Sunda yang dinamakan carita pantun. Boleh jadi lempir hamanan naskah kropak 18 ini adalah sebagian yang lepas dari sebagian besar lempir halaman yang lainnya. Ini membuktikan bahwa naskah-naskah lontar di kabuyutan Ciburuy Garut ini meskipun beberapa di antaranya masih berada dalam kropaknya, tetapi berbaurnya lempiran-lempiran halaman lontar sulit dikontrol karena memang hampir semua bundelan tidak memiliki benang penginkat.




(2a) (Hamo bu)rung aing mujur, ja hadé imp[y]ian aing. Saleumpang aing ka cai, nyanglandeuh ka tamp[y]iankeun.  Sadatang inya ka cai, datang ka saapanana, téka na(n)jeur ngareu[ng]ngeuh[h]eun. Diheueum di dalem beuteung, rarasan di jembawasa,    lémék dina jero haté, satembeyna diwekaskeun. Carékna karah sakini, “Na naha ieu ngaranna? Beunang saapan awaking,    elong tulis diparada, dibalun ku boéh larang!” Satembey inya dipa(ng)ku. “Na naha [rah] ieu ngaranna? Mama ieu beurat teuing,   dibawa kana parakan?

(2b) Hamo hurung boga rampés. S[y]ieup pisis s[y]ieup omas, ja ini dihadé-hadé.” Satembeyna bray dibuka,    ku akiing Hamay Conggong[1]. Reg meneng nu ngareu[ng]ngeuh[h]eun, ha(n)jetong nepak hareugu, teher dideuleu diteuteuh, nyeueung inya putri geulis,   hanteu babandinganana, demuk teher timbun buuk, na geulis hanteu bandingna. Na akiing HamayConggong, [na] rasa sema(ng) walangati.    Nyaur taan Deuwi Sita, “Aki ulah walangati! Baaning ka batur kita, aing jieun ebon-ebon[2]. Aing mupulihha

(1b)n kita.   Aki, aing disa(ng)sara, awaking ku Ramadéwa, di kadatwan Panycawati. Sugana kita hamo nyaho, awaking si Deuwi Sita,    pawarang sang Ramadéwa.” Carék aki Hamay canggong, “Aduh ila-ila teuing! Lamun kitu tuang saur, ngaranna panten tandanging!    Nam onam urang ka batur.” Tohaan tuluy nu angkat, diiringkeun ku akiing. Saundurna ti saapan, angkat turut tajur ngora,  jauh piraku jauhna, cu(n)duk sakali ka batur, deung akiing Hamay Conggong. Tuluy dipen(1a)tangkeun bumi. Carék aki Hamay Conggong,   “Samapun pante(n) tandang[ng]ing, horéngan eukeur nu bobot.” Datang ka bulan alaeun, tohaaning tuluy nu ngowo. Carék aki Hamay Conggong,    “Tohaan[3] paraiyatna, na ngowo hanteu nu nulung.” Saur taan Deuwi Sita, “Akiing sabeunang-beunang.” Diseuweu pameget kasép.    Datang ka teulu wengina, ditanem inya balina. Meunang pakeun puluh wengi, neut ageung sakamantrian. Saur taan Deuwi Sita,    “Boh aki urang ngaranan, eu(n)cu kita kasép teuing.” Carék aki Hamay 

(3b) Conggong, “Aing ngangaranan inya, ngaranna Bujanggalawa,   ja seuweu Ramadéwa, datang ka léléngsér mapah(.)” Saur taan Deuwi Sita, “Aki asuh euncu kita!” Némbal aki Hamay Conggong,    “Rampés kami ngasuh inya.” Satembey inya d[y]iayun. Tohaan angkat ka cai, mawa ka(n)téh seuseuhaneun. I(ng)keun mangkana di cai.   Tucap aki Hamay Conggong, eukeur ngayun-ngayun bonycah, teher maca Watang Ageung. Ruana tonggoy milangan. Dingaran Bujanggalawa,    buat di jero ayunan, neut hudang malepas ma(n)ten, galusur tina ayuna

(3a)nan, tuluyna lumpat ka cai. Sadatang ka tuang ambu,   saur taan Deuwi Sita, “Anaking Bujanggalawa, horéngan si[y]a nuturkeun! Asingna aki leungiteun! Utun aing ngamand[y]ian(,)  geura urang pulang deui.” I(ng)keun mangkana di cai, na ambu deung tuang seuweu. Tucap aki Hamay Conggong. buatna eukeur milangngan,  nyoréang kana ayunan, nyeueung inya a(ng)geus kosong. “Ka mana éta angkatna? Mo burung aing disaur!” Ras reuwas ha(n)jétér gédér,   rasa dosa kanyahoan. Mo burung aing diseuseul, awaking dongkap ka paéh, ja kini teuing rasana, leungiteun ku na asu

(4a)han.  Kéna karah hamo reuwas, manusa awor déwata, wenang ganal wenang alit, aing mijil kasédaan, metukeun kasembawaan,  na watang dij[y]ieun bonycah, mangka sarwa ageungna, bitanna Bujanggalawa.” Saa(ng)geus nyaur sakitu, dicokot na apus ageung,.  diteu(n)deun kana ayunan. Sabuat dina ayunan, dikawihhan bangbalikan, ku akiing Hamay Conggong. Tuluy nu satuduh metu,   sakecap mretyiaksa, satembeyna jadi bonycah, na sanghyang Watang Ageung, téka sarwa ageungna, deungeun na Bujanggalawa.  Ingkeun mangkana diayun,

(4b) Pupulihkeun Deuwi Sita. Sapulang taan ti cai, teher ngais tuang seuweu. Sacu(n)duk taan ka batur,.  nyoréang na Hamay Conggong, nyeueung inya ngais bonycah. Lémék dina jero haté, rarasaan di jembawasa, kini lamun diwekaskeun.  Horéngan lumpat ka cai, si utun Bujanggalawa.” Na akiing Hamay Conggong, rec tungkul dibéka lain. Sau(ng)gah taan ka bumi,  ngahusir kana ayunan, dék ngayun na tuang seuweu, bréh bonycah[52] dina ayunan. Reuwas teher ngareu[ng]ngeuh[h]eun, rasa kelar dina seuweu,  téka sarua ageungna, téka sarua kasépna, deu- (. . . Ø . . .)

(5b) (reu-)jeung deungna tuang seuweu, ulang panapak ka lemah. Dingaran na Puspalawa, galasar di panahtaran. Galusur na tuang[56] ambu, pingping konéng motong waton, ti katuhu ngeumbing layeun, ti kényca neueulkeun linycar,.  marecutna tuang ramo, kajungjung ku ali payung, cab ruy tapih meubeut keuneung, ngeureut kana bitis konéng, bat lempay di[na] panahtarran.  Pug deui Bujanggalawa. Saurna Bujanggalawa, “Utun Prebu Puspalawa, adiing sya ti heula, ambuing mangka di tengah, i(ng)keun aing ti peu(n)deuri.” Lumalénggok lumalénghoy, na ambu deu

(5a)ngeun na seuweu. (A)sup nyaluuh di pucuk. Ngaléngkah[h]an na gapanten.  Saundur ti batur Manggu, ti akiing Hamay Conggong[65], na angkat jongjong moréntang, sakeudeung ha(n)teu kajeueung, nyorang leuweung sakeukeudeung,  nyorang reuma sababatan, megat pasir motong monggor, malingping na(n)jak nyanglandeuh, jauh piraku jauhna. Datang ka catihhanana,  datang sakali ka dayeuh, ka kadatuan Léngkawati, mipir pager tébéh wétan. Sacunduk ka pitungguan, bat ngaliwat sasakali. Carék urang Léngkawati, “Mu(-rangkalih . . . Ø . . .)?


Terjemahan ke dalam bahasa Indonesia

(2a)  Sudah pasti aku mendapat untung, karena aku bermimpi baik.’ Berangkatlah ia ke sungai, jalan menurun ke arah pemandian. Sesampainya ia ke sungai, menuju perangkap ikan miliknya, lalu berdiri keheranan. Dipikir di dalam diri, diduga di dalam rasa,    bicara di dalam hati, akhirnya diungkapkan. Beginilah katanya, “Benda apakah ini? Masuk ke dalam perangkap ikanku,      peti berukir bercat mengkilap, dibungkus kain pusaka!” Benda itu lalu dipangkunya. “Benda apakah ini? Kok, terasa berat begini,     dibuang ke tempat penangkapan ikan? Pasti aku dapat untung besar, mungkin uang atau mungkin emas, karena demikian bagusnya.” Akhirnya lalu dibuka,      oleh kakek Hayam Canggong. Terdiam sejenak keheranan,  rasa nyesal nepuk dada, lalu ditatap dengan tajam, ternyata seorang puteri cantik,     yang tiada bandingnya, tubuh semampai berambut subur, cantikannya tiada banding. Lalu kakek Hayam Canggong, merasa waswas dan khawatir.      Puteri Deuwi Sita tiba-tiba berkata,  “Kakek jangan khawatir! Bawalah aku ke pertapaanmu, jadikanlah aku biarawati. Kuberitahukan padamu,
 
(2b) kakek, aku disiksa, diriku oleh Ramadéwa, di keraton Pancawati. Barangkali kamu tadak tahu, diriku ini Deuwi Sita,      permaisuri sang Ramadéwa.” Kakek Hayam Canggiong berkata, “Aduh, betapa menyedihkan! Jika memang demikian katamu, berarti puteri kerajaanku!     Marilah kita segera ke pertapaan.”  Puteri itu lalu berangkat, diikuti oleh kakek itu Sekepergiannya dari tempat perangkap ikan, mereka jalan melalui perkebunan baru,      tak disebut jauhnya perjalanan ditempuh, sampailah mereka ke pertapaan, bersama kakek Hayam Canggong. Lalu dibicarakanlah peristiwa yang terjadi. Demikian kakek Hayam Canggong bicara,    ‘Mohon maaf tuanku puteri, ternyata tuan puteri saat itu tengah hamil.” Tiba pada bulan saatnya melahirkan, lalu puteri melahirkan. Kata kakek Hayam Canggong,     “Puteri, ketahuilah yang sebenarnya, saat melahirkan tak seorangpun menolong.” Jawab puteri Deuwi Sita, “‘Kakek, sekemampuanku saja.” Melahirkan seorang putera tampan.     Tibalah pada malam yang ketiga, tembuninya lalu dikubur. Beberapa puluh hari kemudian, tumbuh besar dengan cepatnya. Puteri Deuwi Sita berkata,      “Baiklah kakek, kita beri nama, cucumu yang tampan ini.” Kakek Hayam

(3b) Canggong menjawab, “Aku akan beri nama dia, namanya Bujanggalawa,     karena putera sang Ramadéwa, sampailah saat belajar berjalan.” Puteri Deuwi Sita berkata, “Kakek, peliharalah cucumu.” Kakek Hayam Canggong menjawab,      “Baiklah, aku akan mengasuh dia.” Lalu dimasukkan ke dalam ayunan.Tuan Puteri pergi ke sungai, membawa pakaian untuk dicuci. Simpan dulu yang sedang di sungai.     Tersebutlah kakek Hayam Canggong. sedang mengayun-ayun bayi. Kemudian membaca Watang Ageung. Tampak keasyikan membaca. Yang namanya Bujanggalawa,      berada di dalam ayunan, tiba-tiba bangun dan melepaskan diri, merangkak perlahan dari ayunan,

(3a)selanjutnya pergi ke sungai. Datanglah kepada ibunya,  Puteri Deuwi Sita berkata, “Anakku sayang Bujanggalawa, ternyata kau mengikuti! Mungkin kakek kehilanganmu! Ananda, mari kumandikan sekalian,    lalu segera kita kembali.” Simpan dulu yang sedang di sungai, yakni ibu bersama puteranya. Diceriterakan kakek Hayam Canggong. Ketika sedang asyik membaca,   memandang sekilas pada ayunan, dilihatnya sudah kosong. “Ke manakah dia perginya? Pasti aku dipanggil!” Tiba-tiba khawatir dan kalut ketakutan,     merasa dosa diketahui. “Tentu aku dimarahi, diriku sampai menemui ajal, perasaanku kini tak menentu, kehilangan yang sedang dia-

(4a)suh.    Sebab seharusnya tidak sampai lepas, manusia keturunan déwata, mampu menjelma mampu menghilang, aku mengeluarkan kesaktian, menunjukkan kekuatan gaibku,    lalu kitab dibuat anak, yang sama besarnya, seperti Bujanggalawa.”  Setelah berkata demikian, diambillah sebuah kitab besar,   diletakkan dalam ayunan. Selama diayun-ayun, disenandungi lagu bangbalikan[1], oleh kakek Hayam Canggong. Lalu yang sekali perintah berwujud,    yang sekali ucap menjelma, akhirnya menjadi seorang anak, Sanghiang Watang Ageung itu, hingga sama besarnya, dengan Bujanggalawa. Simpan dulu yang sedang dalam ayunan,

(4b) tersebutlah Deuwi Sita. Sekembalinya puteri dari sungai, sambil menggendong puteranya. Sesampainya puteri ke rumah,    Hayam Canggong lalu menoleh, melihat dia menggendong anak. Berkata di dalam hati, diduga di dalam rasa, kini bagaimana jika berterus terang.    “Ternyata bayi pergi ke sungai, Bujanggalawa itu.” Saat itu kakek Hayam Canggong, menunduk merasa serba salah. Tuan puteri lalu naik ke rumah,    menuju pada ayunan, hendak mengayun anaknya, ternyata ada anak dalam ayunan itu.Terkejut lalu terdiam sejenak, merasa kasihan kepada anak itu,    tampak sama besarnya, tampak sama tampannya, dengan . . .     (. . . Ø . . .)     

(5b)bersama anak-anaknya, lalu melangkahkan kaki ke tanah.    Yang namanya Puspalawa, berjalan pelan di pekarangan. Lalu diikuti langkah gemulai ibunya, paha kemuning melangkahi tangga, tangan kanan megang kaso-kaso,    kaki kiri nekan langkan.jari-jemarinya meruncing, terangkat bundaran payung, cut-bray, kainnya menerpa tumit, nerpa pada betis kemuning,    lemah gemulai di pekarangan, Demikian pula Bujanggalawa. Bujanggalawa berkata,“Hai Saudaraku Prebu Puspalawa, adikku, jalanlah di depan,   ibuku jalan di-

(5a)tengah, biar aku yang di belakang.” Berjalan meliuk-liuk santai, ibu bersama anak-anaknya. Selanjutnya mohon doa restu pimpinan,    lalu meninggalkan gerbang. Sekepergiannya dari pertapaan Manggu, dari kakek Hayam Canggong, mereka berjalan lurus, sekejap sudah tak tampak,    kadang-kadang melewati hutan, kadang-kadang menjelajahi ladang, jalan pintas motong perbukitan,  mendaki lalu menuruni lereng, tak disebut jauhnya perjalanan ditempuh.    Datang ke daerah pertanian, langsung sampai ke ibukota, ke keraton Léngkawati, nyisir pagar arah timur. Mereka sampai ke pos penjagaan,   langsung dilewatinya. Kata orang Léngkawati:   “Anak (. . . Ø . . .)?


Catatan kaki

[1] Hamay Conggong atau Hayam Canggong nyaéta ngaran tokoh dina carita Sunda buhun Para Putra Rama jeung Rawana atawa Pantun Ramayana. Manéhna téh hiji patapa nu geus kolot nu nyalametkeun Deuwi Sita, garwa Ramadéwa, nu dipalidkeun. Manéhna ogé nu ngarorok putrana Deuwi Sita, Bujangga Lawa, tur nyiptakeun dulurna Puspalawa ngaliwatan ajianana. Béda jeung tokoh-tokoh nu séjénna dina Pantun Ramayana anu lolobana adopsi ti India, ngaran Hayam Canggong mah éstu katémbong pisan Sundana - (Canggong ayam adalah nama dari karakter dalam cerita Sunda kuno Putra Rama dan Rahwana atau fashion Ramayana. Dia adalah seorang pertapa yang memiliki orang tua yang menyimpan Deuwi Sita, istri Ramadéwa, yang dihanyutkan. Dia juga memelihara anak Deuwi Sita, Bujangga Lawa, dan menciptakan saudaranya Puspalawa melalui mantranya. Berbeda dengan tokoh tokoh yang lainnya dalam Pantun Ramayana yang sebagian besar diadopsi dari India, nama Hayam Canggong ini sejatinya terlihat sangat Sunda banget.).
[2] Ebon-ebon berarti Biarawati. Sementara kata "Ebon" berarti biawawati untuk Kabuyutan Sunda.
[3] Tohaan adalah "yang dipertuan" sebuah  istilah Sunda untuk pemimpin atau raja atau pangeran. Sang Tohaan juga disingkat Santoan.
Baca Juga

Sponsor